^[1] Dialekta formo = kaj. Se sekvas vorto komenciĝanta per vokalo oni trovas nur k (ekzemple, k aliaj = kaj aliaj. Prononcu: kaliaj).

^[2] Ĉi tio.

^[3] Pr. Ĝánsis Bgíldi.

^[4] Tiu de.

^[5] Antaŭ ol.

^[6] Pli ol.

^[7] Ka li.

^[8] Kio ili estas.

^[9] Pastro. (La vorto evoluis el la vorto “persono”, t.e. la ĉefa persono en la socio.)

^[10] Luktado.

^[11] “Per spegulo malhele” estas frazero el la Biblio, signifanta “neklare”. Bibliaj citaĵoj estas tre oftaj en ĉi tiu romano.

^[12] En la Biblio Gideon estis grava militisto.

^[13] En kristana kulturo oni donas personan nomon al la bebo dum speciala religia ceremonio, do nomas la personan nomon la “krista nomo”.

^[14] Ĉe ni okazis.

^[15] Kaj ni tre elkore.

^[16] Lanternon.

^[17] Fremda loko.

^[18] Jes.

^[19] Arkaika monunuo brita.

^[20] Duona kvanto (da mono).

^[21] Predik-.

^[22] Laŭ kristana doktrino, kiam finiĝos la mondo, la mortintoj re?lev?iĝos por esti juĝitaj de Dio.

^[23] K.t.p.

^[24] La Biblio.

^[25] 50 km.

^[26] Terpomojn.

^[27] Ja aŭ.

^[28] Domaĝe.

^[29] Melankoliiĝas.

^[30] Ulmoj.

^[31] Prosperadon.

^[32] Pastaĵojn.

^[33] Ĉion kion.

^[34] Disputado.

^[35] Tiom kiom.

^[36] Tiu aĉa enigmo.

^[37] Obolo.

^[38] Lipharoj.

^[39] Tabako.

^[40] Hundo konata de Gideon kaj Pru.

^[41] Laŭ la Biblio, post la morto de Jesuo Kristo liaj disĉiploj kungrupiĝis kaj subite langoj el fajro venis el la ĉielo kaj trafis ilin. Tio donis al ili specialajn kapablojn, i.a. la kapablon paroli kaj kompreni ĉiujn lingvojn en la mondo.

^[42] T.e. amis sed neniam amoris.

^[43] Laŭ la Biblio, Jesuo Kristo estis filo de ĉarpentisto. Jesuo mortis per krucumiĝo. Lia patrino Maria staris antaŭ la kruco kaj rigardis. Alia virino, ankaŭ nomata Maria, ankaŭ ĉeestis. Tradicio diras ke ŝi estis eksputino kiu amis Jesuon sed neniam koitis kun li.

^[44] Laŭ tradicio, la aŭtoro de parto de la Biblio, la “Apokalipso”, nomiĝis Johano kaj loĝis sur malgranda insulo en la Medi?teraneo. Lia verko konsistas el strangaj vizioj, plejparte pri la finiĝo de la mondo.

^[45] Dimanĉo (sankta tago).

^[46] “Gaston”. Formita el pravorto “almozulo”, kiu tamen perdis sian malestiman sencon.

^[47] “Pedaloj”.

^[48] Perpleksa.

^[49] La Sinjormanĝo estas ĉefceremonio en la Kristan?a kulturo. Ĝia oficiala nomo estas “Eŭkaristio”. Dum ĝi, pano kaj vino konsekriĝas kaj, laŭ onia kredo, mirakle fariĝas la korpo kaj sango de Jesuo Kristo, kiun oni manĝas por liberigi sin de pekoj.

^[50] Maĉi.

^[51] Unu el la rakontoj atribuitaj al Jesuo en la Biblio temas pri la “Erarinta Filo”, junulo kiu antaŭ?prenas sian heredaĵon de sia patro kaj forvojaĝas sendiskriminacie elspezi ĝin. Poste li revenas al sia patro kaj pardonpetas pro sia mis- kaj fi-agado. Lia patro ne nur pardonas lin sed ankaŭ honoras lin ĉar la “perdito” retroviĝis. En la angla lingvo la nomo de tiu rakonto “Prodigal Son” fariĝis sinonimo de “senrespondeculo”.

^[52] En “Apokalipso” estas detala priskribo pri Nova Jerusalemo kiun Dio konstruos post la finiĝo de la mondo.

^[53] Domoj.

^[54] Edric estis saksa estro dum la 11a jarcento, kiam invadis Anglion la normandoj. Laŭ legendoj li plu vivas kaj mortos nur kiam Anglio reestos kiel antaŭ la invado. Ĉiam, kiam okazas milito, Edric kaj liaj batalistoj rajdas en la montaro.

^[55] Dio, laŭ frazo en la Biblio.

^[56] Golgota estas la loko kie Jesuo Kristo estis krucumita.

^[57] Hundo.

^[58] Laŭ la Biblio, Jesuo estis ekzekutita sub la aŭspicio de la romia armeo, kiun komandis centestro.

^[59] Bruaĉi kvazaŭ rompita sonorilo.

^[60] Silabajn.

^[61] Laŭ la Biblio, Judas perfidis Jesuon al la Romia registaro de Palestino, sciig?ante kie Jesuo troviĝas, por ke la Romia armeo povu kapti kaj krucumi lin. Laŭ unu kristana teologia vidpunkto, Judas plenum?is la volon de Dio, ĉar nur pro tiu perfido Jesuo estis ekzekutebla. Se Jesuo ne estus ekzekutita, li ne povus super?nature nuligi la pekojn de la homoj kiuj kredas je li. Sekve, Judas estis speciale elektita de Dio por plenumi Lian volon, eĉ kvankam pro sia ago Judas kondamniĝis al Infero.

^[62] Eĉ iomete oponas.

^[63] Teo.

^[64] Puntio Pilato estis la Romia prokuratoro (t.e. registo) de la loko kie Jesuo estis ekzekutita, kaj ordonis la krucumiĝon de Jesuo.

^[65] Religia festo, je la 29a de septembro.

^[66] Laŭ rakonto en la Biblio, dum Jesuo kaj liaj kamaradoj estis en boato sur la lago de Galileo, ŝtormo minacis detrui la boaton. Jesuo admonis la ŝtormon, kaj la vetero kaj la akvo kvietiĝis. Jesuon nia rakonto nomas la “Reĝo de Amo”, ĉar laŭ ŝia opinio amo estis la ĉefcelo de Jesuo.

^[67] Laŭ la Biblio, disĉiploj de Je?suo vidis lin stari sur montetosupro, kaj apud li estis Moseo kaj Elija, du famaj pro?fetoj el frua biblia epoko. Iliaj vestoj estis brile blankaj.

^[68] Timigis.

^[69] “Antaŭen!”

^[70] Envis.

^[71] Patro Nia estas familiara preĝo kristana, preskribita de Jesuo en la Biblio kiel modelo de kia devas esti preĝo.

^[72] Fantomoj.

^[73] Pugnojn.

^[74] Digitalo.

^[75] Herboj.

^[76] Nun arkaika monunuo brita kun valoro de unu pundo plus unu ŝilingo.

^[77] Popol?esprimo signifanta personon kiu kaŭzas misfortunon. (Origine, Jona estis nomo de profeto en la Biblio. Jona admonis pekulojn, dirante ke se ili ne pentos, ilin trafos katastrofoj senditaj de Dio).

^[78] Laŭ popoltradicio, Adam, laŭ la Biblio la unua homo, estis unue perfekta, plejbela persono.

^[79] = Konflliktis.