1859

Kiam mi estis deksepjara, mi estis knabino tre entuziasmema.

Tion mi verŝajne estus forgesinta, se ne ekzistus la konservitaj folioj de mia taglibro. Sed en ili la revoj jam de longe malaperintaj, la pensoj neniam plu repensitaj, la sentoj neniam plu resentitaj, eterniĝis; tial nun mi povas juĝi, kiaj entuziasmaj ideoj estis en la malsaĝa, beleta kapo. Ankaŭ tiu beleteco, pri kiu mia spegulo ne multe memorigas, estas certigata de malnovaj portretoj. Mi povas imagi, kiel enviata estulino povis esti la juna grafino Marta Althaus, kies belecon oni laŭdis, kaj kiu estis ĉirkaŭata de ĉia lukso. Tamen la strangaj sub ruĝa kovrilo binditaj folioj montras pli multe da melankolio ol da ĝojo pri la vivo. La demando nun estas jena: ĉu efektive mi estis sufiĉe malsaĝa, por ne koni la superecojn de mia situacio, aŭ nur tiel revema, por kredi, ke nur melankoliaj sentoj estas noblaj kaj indaj, esti esprimataj poezi-proze, kaj kiel tiaj enskribataj en la ruĝajn kajerojn? Mia sorto min evidente ne kontentigis, ĉar jen kion mi skribis: ”Ho, Jeanne d’Arc – vi favoritulino de Dio, heroa virgulino, kial mi ne povas esti kiel vi! svingi la sanktan flagon, kroni mian reĝon kaj poste morti por la patrujo, la kara.”

Por la efektivigo de tiuj ĉi modestaj pretendoj ne prezenti ĝis al mi ia okazo. Ankaŭ alia de mi enviata sorto: esti disŝirita de leono en cirko, kiel kristana martirino (laŭ enskribo de la 19-a de septembro 1853), ne estis por mi atingebla, kaj tial mi sendube suferis pro la konscio, ke la heroaĵoj, al kiuj mi sopiris, neniam estos plenumitaj, ke mia vivo, se mi ĝuste prijuĝas la aferon, estis malsukceso. Ha, kial mi ne naskiĝis knabo! (ankaŭ riproĉo ofte kaj vane esprimita kontraŭ la sorto en la ruĝa kajero) – mi tiam estus povinta celi kaj plenumi noblaĵojn. Pri virinaj heroaĵoj la historio raportas nur malmultajn ekzemplojn. Kiel malofte ni sukcesas havi Graĥojn kiel filojn, aŭ dorse transporti niajn edzojn el la Weinsbergaj pordegoj, aŭ esti alparolitaj de sabrosvingantaj maĝiaroj: ”Vivu Maria Teresia, nia reĝo!” Sed se oni estas viro, oni nur bezonas zonumi la glavon kaj rapidi eksteren, por akiri gloron kaj laŭrojn – konkeri por si mem tronon kiel Cromwell, mondregnon kiel Bonaparte! Mi memoras, ke la plej alta ideo de homa grandeco ŝajnis al mi personigita en milita heroo.

Instruituloj, poetoj, vojaĝantoj certe al mi iom imponis, sed veran admiron mi nur sentis por la gajnintoj de bataloj. Ili ja estis ĉefe tiuj, kiuj efektivigis la historion, kiuj gvidis la sorton de la popoloj; per graveco, nobleco, preskaŭ dieco, ili tiom superis ĉiujn aliajn homojn, kiom la suproj de la Alpoj kaj de Himalajo superas la herbojn kaj florojn de la valo.

El ĉio ĉi mi ne rajtas konkludi, ke mi havis heroan naturon.

La afero estis simple jena: mi estis entuziasmema kaj pasia; tial mi kompreneble pasie entuziasmiĝis pri tio, kion miaj lernolibroj kaj ĉirkaŭantaro plej multe laŭdegis.

Mia patro estis generalo en la aŭstria armeo kaj estis batalinta ĉe Custozza sub ”Patro Radetzky,” kiun li idole adoris.

Ha! kiom da militanekdotoj mi devis aŭskulti! Mia bona patro estis tiel fiera pri siaj spertoj dum la militoj kaj parolis kun tia kontentiĝo pri la plenumitaj militiroj, ke mi nevole kompatis ĉiun viron, kiu ne havis tiajn rememorojn. Kia malgrandigo do de la ina sekso, ke ĝi estas eksigita de tiu grandioza elmontro de la homaj honor- kaj devo-sentoj!… Se iam mi ion aŭdis pri la aspiroj de la virinoj al egalrajtoj – sed dum mia junaĝo oni nur tre malmulte aŭdis pri tio, kaj nur moke kaj malaprobe mi komprenis la dezirojn al emancipado nur laŭ unu direkto: La virinoj devas ankaŭ havi la rajton armiĝi kaj partopreni en milito. Kiel bele oni legis pri tio en la historio de Semiramis kaj de Katarina II: ”ŝi atakis tiun aŭ alian najbaran regnon – ŝi konkeris tiun aŭ alian landon…”

Ĝenerale la historio, kiel oni ĝin montras al la junularo, fariĝas la ĉefa kaŭzo de la militadmiro. Enradikiĝas ĉe la infanoj la ideo, ke la Sinjoro de la armeoj senĉese ordonas batalojn, ke ili estas, por tiel diri, la veturiloj, per kiuj la sortoj de la popoloj rulvolvas tra la tempoj; ke ili estas la plenumo de neevitebla natura leĝo, kaj devas ĉiam reokazi de tempo al tempo, same kiel ventegoj kaj tertremoj; ke, kvankam teruro kaj abomeno estas kunligitaj kun ili, tamen tiuj ĉi lastaj estas plene kompensataj: por la tuto per la graveco de la rezultoj, por la aparta individuo per la gloro akirota, aŭ per la konscio, ke li plenumas plej altan devon. Ĉu do ekzistas pli bela morto ol la morto sur batalkampo de honoro, pli nobla senmorteco ol tiu de heroo? Ĉio ĉi klare montriĝas en ĉiuj lerno- kaj legolibroj. En ili, krom la fakta historio, prezentita nur kiel longa ĉeno de militaj okazintaĵoj, ankaŭ la diversaj rakontoj kaj poemoj ĉiam raportas nur pri heroaj bataloj. Tio estas apartenaĵo de patriota edukado. Ĉar ĉiu lernanto devas fariĝi defendanto de sia patrujo, la entuziasmo por tiu lia unua patriota devo devas esti vekata jam en la infano. Oni devas malmoligi lian koron kontraŭ la natura abomeno, kiun la teruroj de la milito povus kaŭzi, rakontante kiel eble plej naive pri la teruraj buĉadoj, kvazaŭ pri io tute ordinara, necesa; ĉe tio insiste nur montri la idealan flankon de tiu antikva kutimo kaj tiamaniere oni sukcesas eduki rason kuraĝan kaj militaman.

La junulinoj – kvankam ili ne rajtas militiri – estas instruataj laŭ la samaj libroj, kiuj celas la militistan edukadon de la junuloj, kaj tio rezultas, ke la junulinaro havas la saman opinion, kaj ke tiu opinio naskas envion, ĉar ili ne povas partopreni, kaj admiron al la militista profesio. Kiajn terurigajn bildojn el ĉiuj bataloj de la mondo, de la bibliaj kaj macedonaj kaj punikaj, ĝis la tridekjara kaj la napoleonaj militaj, oni montras al ni delikataj virgulinoj, kiuj tamen pri ĉiuj aliaj aferoj estas admonataj, celi dolĉecon kaj mildecon. Kaj tie ni vidas la urbojn brulantajn, la loĝantojn mortpafitajn, la venkitojn turmentitajn – estas ja vera plezuro!… Kompreneble, per tiu amasigo kaj ripetado de abomenaĵoj, la kompreno, ke ili estas abomenaĵoj foriĝas; ĉio, apartenanta al la rubriko milito, ne estas plu rigardata laŭ la vidpunkto de humaneco, kaj ricevas tute apartan, mistikhistori-politikan sankcion. Ĝi estas neceso – ĝi estas la fonto de la plej altaj indecoj kaj honoroj. Tion la junulinoj tre bone komprenas, ĉar ili estas devigataj lerni parkere la poemojn glorantajn la militon. Kaj tiamaniere estiĝas la spartaj patrinoj kaj la ”flagpatrinoj” kaj ankaŭ la multaj kotiljon-ordenoj, donacataj al la oficiroj dum la ”sinjorina elekto”.

* * *

Mi ne estas edukita en monaĥinejo, kiel tiom da junulinoj de mia socia rango, sed oni havis edukistinojn kaj instruistojn en la gepatra domo. Mian patrinon mi perdis frutempe. Anstataŭantino de la patrino – mi havis ankoraŭ tri gefratojn pli junajn – estis nia onklino, maljuna anino de porsinjorina eklezia institucio. Ni pasigis la vintrajn monatojn en Vieno, la someron sur familia bieno en malsupra Aŭstrio.

Al miaj edukistinoj kaj instruistoj mi faris grandan plezuron – tion mi bone memoras – ĉar mi estis lernantino inteligenta, havanta bonan memoron, kaj estis precipe ambicia lernantino. Ne povante, kiel mi jam diris, kontentigi mian ambicion per gajnado de bataloj, kiel heroa virgulino, mi kontentiĝis, ricevi post lecionoj bonajn atestojn kaj akiri per mia lernfervoro la admiron de la ĉirkaŭantaro. Rilate konon de la franca kaj angla lingvoj, mi preskaŭ atingis perfektecon; pri geografio kaj astronomio, pri naturscienco kaj fiziko, mi lernis tiom, kiom mi povis, laŭ la programo difinita por la edukado de junulinoj; sed pri la fako historio, mi lernis pli ol oni postulis de mi. El la biblioteko de mia patro mi prenis multvolumajn historiajn verkojn, en kiuj mi studis dum mia libertempo. Mi ĉiufoje konsideris min iom pli saĝa, kiam mi estis pleniginta mian memoron per nova fakto, nomo aŭ dato el la estinteco. La pianoludon – kiu ankaŭ estis deviga parto de edukado – mi tute malŝatis kaj kontraŭbatalis. Mi havis nek talenton, nek deziron por la muziko, kaj mi komprenis, ke per ĝi mi neniam kontentigus mian gloramon. Mi tiel longe kaj insiste petegis, ke oni ne mallongigu per senutila ludadaĉo la valoran tempon, kiun mi intencis dediĉi al miaj aliaj studoj, ke mia bona patro min liberigis de la muzika servuto.

Sed mia onklino tion tre bedaŭris, opiniante, ke sen pianoludado ne ekzistas ia vera klereco.

La 10-an de marto 1857 mi festis mian deksepan naskiĝtagon. ”Jam dek sep” estas je tiu dato la enskribaĵo en la taglibro. Tiu ”jam” estas poemo. Ne estas komentario apude, sed verŝajne mi intencis diri: ”kaj mi faris ankoraŭ nenion por senmorteco”. Tiuj ĉi ruĝaj kajeroj nuntempe faras al mi bonan servon. Ili al mi ebligas priskribi tute detale la pasintajn okazintaĵojn, kiuj restis en mia memoro nur kiel nebulaj konturoj, kaj laŭvorte reprodukti pensojn de longe forgesitajn aŭ interparoladojn jam de longe silentiĝintajn.

La proksiman karnavalon mi devis esti enkondukata en societon.

Sed tiu perspektivo ne tiom min ravis, kiom ĝi ordinare ravas la junulinojn. Mia animo celis ion pli altan ol baltriumfojn.

Kion mi celis? Al tia demando mi mem ne estus povinta respondi. Verŝajne amon… tamen mi tion ne konsciis.

Ĉiuj ĉi revoj kaj sopiroj al gloro, kiuj ŝveligas la virajn kaj virinajn korojn dum juneco, kaj kiuj provas realiĝi per ĉiuspecaj formoj: soifo al scienco, deziro vojaĝi, agemeco, plej ofte estas efektive nur nekonsciaj movoj de la amemo.

En la somero la kuracisto ordonis al mia onklino kuracadon en Marienbad. Ŝi opiniis, ke mi devas ŝin akompani.

Kvankam mia oficiala enkonduko en la tiel nomatan societon devis okazi nur la venontan vintron, estis tamen al mi permesite partopreni kelkajn balojn en la Kazino; – kvazaŭ kiel antaŭekzerco en dancado kaj interparolado, por ke, dum mia unua karnavala sezono, mi ne aspektu tro timema kaj mallerta.

Sed kio okazis ĉe la unua ”réunion”, kiun mi ĉeestis? Granda, intensega enamiĝo. Kompreneble, li estis husara leŭtenanto.

La civiluloj ĉeestantaj en la ĉambrego ŝajnis al mi, kompare kun la militistoj, kiel majskaraboj apud papilioj. Kaj inter la ĉeestantoj vestitaj per uniformoj sendube la husaroj estis la plej brilaj; fine inter la husaraj grafo Arno Dotzky estis la plej blindiga. Alta pli ol ses futojn, nigra, krispa hararo, lipharoj alten torditaj, blankaj dentoj, malhelaj okuloj, kapablaj rigardi kaj penetre kaj karese – mallonge, ĉe lia demando: ”Ĉu vi estas ankoraŭ libera por la kotiljono, grafino?” mi sentis, ke povas ekzisti aliaj triumfoj same emociantaj kiel la flagosvingado de la virgulino de Orleans, aŭ la sceptrosvingado de la granda Katarina. Kaj li, dudekdujarulo, sendube sentis ion similan, kiam li laŭ valsotakto flugis tra la ĉambrego kun la plej bela knabino de la balo (post tridek jaroj estas al mi permesite tion konstati). Tiam li ankaŭ pensis: Posedi vin, karulino, pli valorus ol ĉiuj marŝalbastonoj.

”Sed, Marta – Marta!” malbonhumore murmuris la onklino, kiam mi senspire refalis sur mian seĝon ĉe ŝia flanko, tuŝetante ŝian kapon per la turniĝantaj tulfalbaloj de mia robo.

”Ho pardonu, pardonu, onklinjo!” mi petis kaj dece eksidis: ”Ne estas mia kulpo…”

”Ne pri tio mi plendas – mia riproĉo celis vian konduton kun tiu husaro. – Dum la danco vi ne rajtas tiom apogi vin … kaj ĉu estas dece, tiel fikse rigardi sinjoron?…”

Mi ruĝiĝis. Ĉu mi faris ion nekonvenan al junulino? Ĉu estas eble, ke la nekompareblulo nun havas pri mi malbonan opinion?…

De tiuj maltrankviligaj pensoj mi estis liberigita jam dum la dancado, ĉar dum la vespermanĝa valso la nekompareblulo murmuris al mi: ”Aŭskultu min – mi ne povas fari alie – vi devas tion ekscii – jam hodiaŭ: mi vin amas.”

Tio estis pli aŭskultinda ol la famaj ”voĉoj” de Jeanne d’Arc … Sed dum la daŭro de la danco mi ja ne povis respondi.

Tion li komprenis, ĉar li haltis. Ni staris en dezerta angulo de la ĉambrego kaj povis daŭrigi la interparoladon, ne estante aŭskultataj.

”Parolu, grafino, kion mi povas esperi?”

”Mi ne komprenas vin,” mi mensogis.

”Ĉu eble vi ne kredas al amo unuavida? Ĝis nun mi konsideris ĝin malvero, sed hodiaŭ mi spertis ĝian realecon.”

Kia batado de mia koro! sed mi silentis. ”Mi min fordonas al mia sorto,” li daŭrigis… ”Vi, aŭ neniu alia! Decidu pri mia feliĉo aŭ mia morto… Ĉar sen vi mi ne povas kaj ne volas vivi … Ĉu vi volas fariĝi mia?”

Al tia rekta demando mi do devis ion respondi. Mi pripensis frazon tre diplomatan, kiu – ne forigante ian esperon – ne ofendus mian indecon, sed tremspire mi ne povis diri ion alian ol duone aŭdeblan ”jes”.

”Vi do permesas, ke morgaŭ mi petu vian manon de via onklino, kaj skribu al grafo Althaus?”

Denove ”jes” – tiun fojon iomete pli firme. ”Ho, mi feliĉulo! Ĉu do ankaŭ ĉe la unua vido? – ĉu vi min amas?”

Nun mi respondis nur per la okuloj – sed tiuj ĉi, mi kredas, esprimis la plej malkonfuzan ”jes”.

* * *

Mi edziniĝis je mia dekoka naskiĝotago, post kiam mi estis enkondukita en la ”societon” kaj prezentita al la imperiestrino kiel fianĉino. Post nia geedziĝo ni faris vojaĝon en Italujon.

Tiucele Arno estis haviginta al si longan forpermeson. Pri eksi ĝo el la militservo neniam estis demando. Certe ni ambaŭ posedis sufiĉe grandan havon – sed mia edzo ŝategis sian profesion, kaj mi same. Mi estis fiera pri mia bela husara oficiro kaj plezure antaŭvidis la tempon, kiam li estos promociita kavaleriestro kolonelo – kaj poste iam guberniestro… Kiu scias, eble li foje brilos en la patruja historio kiel granda militestro …

Ke la ruĝaj kajeroj montras malplenaĵon dum la feliĉega tempo de la fianĉineco kaj de la ”miela luno”, mi nun tre bedaŭras.

Certe la ĝojegoj de tiuj tagoj estus forflugintaj kaj por ĉiam perditaj, ankaŭ se mi ilin estus enskribinta; sed almenaŭ iu rebrilo de ili estus fiksita inter la folioj. Sed ne: por mia ĉagreno kaj miaj doloroj mi trovis sufiĉe da plendoj kaj signoj de penso kaj de ekkrio; pri la aferoj de ĉagreno mi zorgeme kaj plorĝeme sciigis la kunvivantaron kaj la posteularon, sed la belajn horojn mi silente ĝuegis. Mi ne estis fiera pri mia feliĉo, kaj tial mi konigis ĝin al neniu, eĉ ne al mi mem en la taglibro! Nur la suferadon kaj la sopirojn mi sentis kiel specon de merito; tial mia fanfaronado pri ili. Ha! kiel tiuj ruĝaj kajeroj fidele spegulas miajn malĝojajn situaciojn, dum en tempoj ĝojaj la folioj restis tute blankaj. Ĉu tio ne estas malsa ĝa? Estas kvazaŭ iu dum promenado – por alporti hejmen memoraĵojn – kolektus el la objektoj survoje trovitaj nur la malbelajn, kvazaŭ li plenigus sian botanikan skatolon nur per dornoj, kardoj, vermoj, bufoj kaj preterlasus ĉiujn florojn kaj papiliojn.

Tamen mi rememoras: estis ĉarmega epoko, speco de feina sonĝo. Mi ja havis ĉion, kion juna virina koro povas deziri: amon, riĉecon, rangon, povon – kaj la plimulto estis tiel nova, tiel surpriza, tiel miriga! Ni nin reciproke amis freneze, mia Arno kaj mi, per la tuta ardo de nia juneco, plena de vivo kaj beleco. Kaj krom tio mia brila husaro estis brava, bonkora, noblanima junulo kun mondula klereco kaj gaja humoro (li ja povus esti – kian garantion prezentis la Marienbada balo kontraŭ tio? – malbonulo, brutulo) kaj mi ankaŭ estis sufiĉe prudenta kaj bonkora (dum la dirita balo li ja povus enamiĝi en kaprican beletan ansereton). Tiamaniere do okazis, ke ni estis tute feliĉaj, kaj ke la ruĝe bindita ĉeflibro restis longatempe malplena.

Haltu! Jen mi vidas gajan enskribon. – Ravoj pri nova patrina indeco. La 1-an de januaro 1859 (ĉu ĝi estis novjara donaco?) fileto al ni naskiĝis. Tiu okazaĵo kompreneble nin tiom mirigis kaj fierigis, kvazaŭ ni estus la unua paro, kiu ion similan spertis. Pro tio sendube la redaŭrigo de la taglibro. La posteularo kompreneble devis esti informota pri tiu rimarkindaĵo kaj mia nova indeco. Plie la temo ”juna patrino” estas mirinde arta kaj literatura. Ĝi estas unu el la temoj plej bone prikantitaj kaj plej ofte pentritaj; estas tiel facile havi pri ĝi senton mistikan, pieman, kortuŝan, naivan kaj dolĉan – unuvorte poezian. Por nutri tiun senton, ĉiuspecaj poemaroj, ilustritaj revuoj, galerioj de pentraĵoj kaj landkutimaj frazoj de ravo en la rubriko ”Patrina amo”, ”Patrina feliĉo”, ”Patrina fiereco”, efike kunhelpas. La plej stranga malsaĝaĵo, post la adorado de la herooj (vidu Heroworship de Carlyle), en la fako de apoteozo, estas efektivigita de la homoj per ”baby-worship”.

Kompreneble mi en tio ne postrestis. Mia eta karega Ruru estis por mi la plej grava mirindaĵo. Ha, mia filo – mia plenkreska belega Rudolf – tio, kion mi sentas por vi, paligas tiun naivan admiron al babies – kompare kun ĝi, tiu blinda, laŭsimia amo de junaj patrinoj estas tiel senvalora kiel suĉinfano, kompare kun homo plene evoluinta.

Ankaŭ la juna patro estis tre fiera pri sia posteulo kaj faris pri li plej belajn projektojn por la estonteco. ”Kio li fariĝos?”

Pri tiu demando ankoraŭ ne tre urĝa, ni tre ofte diskutis apud la lulilo de Ruru, kaj ĉiufoje la unuvoĉa decido estis: soldato.

Kelkfoje malforta protesto de la patrino laŭtiĝis: ”Se tamen en la milito okazus al li ia akcidento?” Tiun kontraŭdiron oni forigis dirante: ”ĉiu mortas nur tie kaj tiam, kie kaj kiam la sorto decidas.” Krom tio Ruru ja verŝajne ne restus sola; el la sekvantaj filoj unu povos esti edukata por la diplomatio, alia fariĝi terkulturisto, la tria pastro; sed la plej maljuna nepre devos elekti la patran kaj avan profesion – la plej belan el ĉiuj – li devos fariĝi soldato.

Kaj en tiu decido ni persistis. Kiam Ruru fariĝis dumonata, ni nomis lin ”Geireiter”. Oni scias, ke ĉiuj kronprincoj, tuj post sia naskiĝo, estas nomataj regimentestroj. Kial ne ankaŭ ni ornamu nian ideton per imaga rango? Estis granda amuzo tiu soldata ludado kun infaneto! Arno salutis militiste, kiam lia filo estis alportata en la ĉambron sur la brakoj de sia nutristino.

Ĉi tiun lastan ni nomis ”provizistino”; la kriojn de Ruru oni nomis alarmsignalo, kaj kion signifis ”Ruru sidas sur la ekzercejo,” mi lasas diveni.

* * *

La 1-an de aprilo, la trian monattagon de lia naskiĝo (se ni estus festintaj nur la jartagojn, ni ne estus havintaj sufiĉe da okazoj por festi), Ruru promociiĝis de ”Geireiter” al kaporalo.

Sed ĉi tiun tagon okazis ankaŭ io malĝoja; io, kio dolorigis mian koron kaj min instigis elverŝi ĝin en la ruĝajn kajerojn.

Jam de kelka tempo oni vidis sur la politika horizonto la tiel nomitan ”nigran punkton”, pri kies ebla pligrandiĝo ĉiuj gazetoj kaj salonparoladoj plej vigle komentariis. Ĝis nun mi tion ne atentis. Kiam mia edzo kaj mia patro kaj iliaj militistaj amikoj ripete estis dirintaj antaŭ mi: ”Ni baldaŭ havos malkonsenton kun ltalujo,” mi tion tute ne estis kompreninta.

Mi havis nek tempon nek deziron min okupi pri politiko. Mi tute ne atentis la disputojn pri la rilatoj inter Sardinujo kaj Aŭstrio, aŭ pri la konduto de Napoleon III, kies helpon Cavour estis haviginta al si, dank’al sia partopreno en la krimuja milito. Kion ajn oni parolis pri la streĉo inter ni kaj niaj italaj najbaroj, kaŭzita de tiu interligo – mi tion ne atentis. Sed en tiu 1-a de aprilo mia edzo seriozege diris al mi: ”Sciiĝu, karulino, ĝi baldaŭ okazos…”

”Kio baldaŭ okazos?”

”La milito kontraŭ Sardinujo.”

Mi ektimis. ”Pro Dio – tio estus terura! Kaj ĉu vi devos kuniri?”

”Espereble.”

”Kiel vi povas tion diri? Espereble for de edzino kaj infano?”

”Kiam la devo vokas…”

”Tiam oni povas obei. Sed esperi – tio estas deziri, ke tiu maldolĉa devo alvenu – ”

”Maldolĉa? Tia vigla, ĝoja milito devas esti io glorega. Vi estas militistedzino – ne forgesu tion – ”

Mi lin ĉirkaŭprenis…

”Ho vi, kara edzo, ne maltrankviliĝu: mi ankaŭ povas esti kuraĝa… Kiel ofte mi sentis kun la herooj kaj heroinoj de la historio, kiel nobliga devas esti la militiro. Se mi nur kapablus iri kun vi – batali ĉe via flanko, morti aŭ venki!”

”Vi bone parolis, edzineto! – sed estas ja sensencaĵo! Vi devas resti ĉi tie, apud la lulilo de nia infano, kiu ankaŭ devas esti edukata kiel defendonto de la patrujo. Vi restu apud la hejma fajrujo. Estas por ĝia protekto kaj gardo kontraŭ malamika atako, por konservo de la paco al nia hejmo kaj al niaj edzinoj, ke ni, viroj, militiras.”

Mi ne scias, kial tiuj ĉi vortoj, kiujn mi jam ofte aŭdis kaj aprobis, ĉifoje sonoris al miaj oreloj kvazaŭ ”frazo”… Ne estas ĉi tie minacata fajrujo, neniaj barbaraj bandoj staras antaŭ la pordegoj – simple politika streĉo inter du ministraroj … Se do mia edzo entuziasme volas iri al la milito, tio ne okazos pro urĝa neceso protekti edzinon, infanon kaj patrujon, sed pli ĝuste pro plezuro al formarŝo aventura kaj plena de ŝanĝoj, pro sopiro al distingiĝo – gradaltiĝo… Nu jes, estas gloramo – mi ĉesigis ĉi tiun rezonadon – bela rajta gloramo, plezuro pri kuraĝa plenumo de devo!

Li estis prava, ĝojante pri sia militiro, se li devos marŝi; tamen nenio estis ankoraŭ decidita. Eble la milito ne okazos, kaj eĉ se ĝi okazos, ne estas certe, ke Arno devos foriri – ĉar neniam la tuta armeo marŝas kontraŭ la malamiko. Ne, tiu bela, perfekta feliĉo, kiun la sorto al ni preparis, ne povas esti tiel kruele detruata. – Ho, Arno, mia amegata edzo – scii, ke vi estas en danĝero estus terure!… Tiaj kaj similaj konfidencaĵoj plenigas la kajerfoliojn de tiuj tagoj.

De tiu tempo la ruĝaj kajeroj estas plenaj de politika babilado: Louis Napoleon estas intriganto… Aŭstrio ne povas pli longe atendi… la milito urĝas… Sardinujo timos la superecon kaj cedos… La paco konserviĝos… Malgraŭ mia teoria admiro de pasintaj bataloj – mi kompreneble deziris la konservon de la paco; sed mia edzo evidente preferis la alian alternativon.

Li ne rekte tion esprimis, sed novaĵojn pri pligrandiĝo de la ”nigra punkto” li ĉiam sciigis al mi kun brilaj okuloj, dum li ĉiam kun iom da malĝojo konstatis la bedaŭrinde pli kaj pli maloftiĝantajn novaĵojn pri paco.

Mia patro ankaŭ estis plena de entuziasmo por la milito.

Estus nur infana ludo venki la piemontanojn, kaj por certigi tiun aserton, la Radetzki-anekdotoj ree plimultiĝis. Mi aŭdis pri la minacanta militiro nur de la strategia vidpunkto, nome konsiderojn pri la ŝancoj, kie kaj kiam la malamiko malvenkus, kaj pri la profitoj, kiuj rezultus por ”ni”. La humana vidpunkto – nome ke, ĉu perdita aŭ gajnita, ĉiu batalo postulas sennombrajn oferojn de sango kaj de larmoj – neniam estis konsiderata. La interesojn priparolatajn oni montris, kompare kun ĉiuj individuaj sortoj, kiel tiom pli superajn, ke mi hontis pri mia vidmaniero, kiam kelkfoje venis al mi la penso: Ha, kion utilas la venko al la kompatindaj kripluloj, al la mortintoj, al la mizeraj vidvinoj? Sed baldaŭ prezentiĝis kiel respondo al tiuj ĉi senkuraĝaj demandoj la malnovaj lernolibraj ditiramboj: kompenson por ĉio prezentas la gloro. Sed kio sekvus, se la malamiko venkus? Tiun demandon mi foje laŭtigis en la rondo de miaj militistaj amikoj – sed mi estis insulte rebatita. La nura aludo pri la ebleco de eĉ iomete da dubo estas jam antipatriota. Esti jam antaŭe certa pri la venko, estas unu el la soldataj devoj. Sekve, en kelka maniero, ankaŭ unu el la devoj de lojala leŭtenantedzino.

* * *

La regimento de mia edzo estis en Vieno. De nia loĝejo oni vidis ”Prater” kaj, se oni malfermis la fenestron, venteto enblovis, promesante someran varmon. Estis belega printempo.

La aero estis varmeta kaj bonodora, kaj pli frue ol en aliaj jaroj burĝonis la juna foliaro. Mi senmezure antaŭĝojis pri la belaj prateraj veturoj de la venonta monato. Tiucele ni havigis al ni koketan ”Zeugel”, nome kaleŝon kun jungitaro de kvar hungaraj virĉevaloj. Jam nun, dum la belaj aprilaj tagoj, ni preskaŭ ĉiutage veturis en la prateraj aleoj; sed tio estis nur antaŭĝuo de la vera maja ĝuado. Ha, se nur la milito ne okazos antaŭe!

”Nu, dank’al Dio – ne estas plu necerteco!” – ekkriis mia edzo, revenante hejmen el la ekzercado, la 17-an de aprilo, matene. ”Oni forsendis la ultimaton.”

Mi ektimis. ”Kiel – kio – kion tio signifas?”

”Tio signifas, ke la lasta vorto de la diplomatiaj konsiliĝoj antaŭiranta la militan deklaron, estas dirita. Nia ultimato al Sardinujo postulas, ke Sardinujo senarmiĝu – kion ĝi kompreneble ne faros, kaj ni transpasos la landlimon.”

”Granda Dio! – Sed eble ili senarmiĝos?”

”Tiam la disputo ĉesos, kaj restos la paco.”

Mi falis surgenuen – mi ne povis fari alie. Silente, kaj tamen fortege, eliĝis el mia animo al ĉielo la petego: ”Pacon, pacon!” Arno restarigis min: ”Vi malsaĝulino!” Mi ĉirkaŭprenis lian kolon kaj ekploris. Ne estis doloresprimo, ĉar la malfeliĉo ankoraŭ ne estis efektivigita – sed la sciigo min tiel forte estis skuinta, ke miaj tremantaj nervoj kaŭzis tiun ĉi ploreksplodon.

”Marta, Marta, vi min kolerigos,” riproĉis Arno. ”Ĉu vi ne estas mia kuraĝa soldatedzino? Ĉu vi forgesas, ke vi estas filino de generalo, edzino de superleŭtenanto kaj” – li finis ridetante – ”patrino de kaporalo?”

”Ne, ne, mia Arno… Mi min mem ne komprenas… estis nur atako… mi mem ja estas entuziasma pri milita gloro… sed mi ne scias – antaŭe, kiam vi diris, ke ĉio dependas de unu vorto nun dirota – jes aŭ ne – rilate al la tiel nomita ultimato – kaj, ke tiu ’jes’ aŭ ’ne’ devas decidi, ĉu miloj da homoj sangos kaj mortos – morti dum tiuj ĉi sunbrilaj, feliĉegaj printempaj tagoj – ŝajnis al mi, ke la paca vorto nepre devas esti dirita, kaj mi ne povis fari alie ol genufleksi por preĝi.”

”Por sciigi al bona Dio la situacion, vi kara malsaĝulino?”

La doma sonorilo aŭdiĝis. Mi rapide sekigis miajn larmojn.

Kiu povis alveni tiel frue?

Estis mia patro. Li eniris rapidege.

”Nu, miaj infanoj,” li kriis senspire, ĵetante sin sur apogse ĝon. ”Ĉu vi jam scias la grandan novaĵon – la ultimato…?”

”Mi ĵus konigis ĝin al mia edzino…”

”Diru, paĉjo, kion vi opinias,” mi maltrankvilege demandis, ”Ĉu per ĝi la milito estos evitita?”

”Mi ne opinias, ke ultimato iam deturnis militon. Estus certe prudente de tiu itala kanajlaro cedi kaj ne riski novan Novaron… Ha, se la bona patro Radetzki ne estus mortinta pasintan jaron, li ree ĉefus sian armeon, kaj mi, pro Dio, irus kun li… Ni ambaŭ jam montris, kiamaniere oni traktas tiujn italojn. Sed la leciono ne sufiĉas al ili, ili deziras duan. Bonege: nia lombard-venecia reĝlando havos tre ŝatindan pligrandigon per la piemonta lando – mi jam antaŭvidas la eniron de niaj trupoj en Torino.”

”Sed paĉjo, vi parolas, kvazaŭ oni jam deklaris la militon, kaj vi ĝojas pri tio. Tamen… se Arno devas formarŝi?” La larmoj denove malsekigis miajn okulojn.

”Tion li certe faros – la enviinda karulo.”

”Sed mia teruro – la danĝero – ”

”Ne timu la danĝeron! Oni revenas hejmen eĉ el milito, kiel pruvas mia persono. Mi partoprenis en pli ol unu militiro. Dank’al Dio mi ankaŭ pli ol unu fojon estis vundita – kaj tamen mi vivas, ĉar la sorto volis, ke mi vivu.”

La malnova fatalista dirmaniero! La sama, kiu decidis pri la estonta profesio de Ruru, kaj kiun mi nun denove akceptis kiel saĝecon.

”Se eble mia regimento ne devos marŝi – ” diris Arno.

”Jes, jes,” interrompis mi ĝoje, ”jen estas ankoraŭ espero.”

”Tiam mi petos, ke oni min transmetu, se eble – ”

”Tio estos tute ebla,” certigis mia patro. ”Hess estos ĉefkomandanto, kaj li estas mia bona amiko.”

Mia koro tremis, sed mi ne povis fari alion ol admiri tiujn du virojn. Kun kia ĝoja egalanimeco ili parolis pri estonta militiro, kvazaŭ temus pri projektita promenado. Mia kuraĝa Arno eĉ deziris libervole renkonteniri al la malamiko, ne estante alvokita de la devo, kaj mia grandanima patro konsideris tion tute simpla kaj natura. Mi ree kuraĝiĝis. Estu for, mia infanaĵa virina senkuraĝeco! Mi devas fariĝi inda je tiuj ĉi miaj karuloj, mi devas altigi mian koron super ĉiujn egoistajn terurojn kaj nur havi la belan konscion: Mia edzo estas heroo.

Mi eksaltis kaj etendis al li ambaŭ manojn: ”Arno, mi estas fiera pri vi!”

Li altiris miajn manojn al siaj lipoj, kaj, turnita al la patro, kun ĝojradianta mieno: ”Tiun ĉi knabinon vi bone edukis, bopatro!”

* * *

Rifuzita! La ultimato rifuzita! Tio okazis en Torino, la 26-an de aprilo. La ĵetkuboj falis – la milito efektiviĝis.

De unu semajno mi estis preparita por la katastrofo, tamen ĝia realiĝo donis al mi kruelan baton. Plorĝemante mi min ĵetis sur la kanapon, kaŝante la kapon en la kusenoj, kiam Arno alportis al mi tiun ĉi sciigon.

Li sidiĝis apud mi kaj kviete min konsolis.

”Karulino mia, kuraĝon – trankviliĝu! Ne estas tiel terure … post malmulte da tempo ni revenos hejmen kiel venkintoj … Tiam ni ambaŭ estos duoble feliĉaj. Ne ploru, tio disŝiras al mi la koron… mi preskaŭ pentas, ke mi promesis ĉiuokaze kuniri… sed ne, konsideru: se miaj kamaradoj devas formarŝi, ĉu mi rajtas resti hejme? Vi mem devus honti pri mi … Iufoje mi ja devos ricevi la fajrobapton – antaŭ ol tio estos okazinta, mi ne povas senti min viro kaj soldato. Nur pripensu, kiel bele estus – se mi revenus – kun tria stelsigno sur la kolumo – eble kun kruco sur la brusto.”

Mi apogis mian kapon sur lian ŝultron kaj tie daŭrigis la ploradon. Kiel malgrandaj estis nun denove miaj pensoj: stelkaj krucosignoj ŝajnis al mi tiel senvaloraj briletaĵoj… Dek grandkrucoj sur tiu kara brusto ne povus kompensi la teruran eblecon, ke kuglo ĝin frakasus.

Arno kisis mian frunton kaj, min kviete flanken ŝovinte, stariĝis: ”Mi nun devas foriri, kara infano – al mia kolonelo. Finu vian ploradon… Reveninte, mi espereble vin trovos kuraĝa kaj serena – mi tion bezonas, por ne esti impresata de malgajaj antaŭsentoj. Nun, en tempo tiel decidiga, mia propra edzineto ne faros ion por forpreni de mi kuraĝon kaj malhelpi mian agemecon. Adiaŭ karulino.” Kaj li foriris.

Mi restariĝis. Liaj lastaj vortoj ankoraŭ resonis en miaj oreloj.

Jes, evidente: mia devo nun estis ne nur ne malhelpi lian agemecon, sed laŭeble ĝin plifortigi. Tio estas ja la sola maniero, laŭ kiu ni virinoj povas montri nian patriotismon kaj partopreni en la gloro, kiun niaj edzoj akiras sur la batalkampo … ”batalkampo” – strange, kiel tiu vorto sin nun prezentis al mia spirito kun du tute malsamaj signifoj. Duone kun la kutima, historia, patosa, admirinda signifo, duone kun la naŭziga de la sangaj, brutaj silaboj ”batal”… Jes, batitaj, buĉitaj ili kuŝas sur la kampo, la kompatindaj homoj – kun disstarantaj, ruĝaj vundoj – kaj eble inter ili… Ĉe tiu penso mi laŭtigis krion.

Mia ĉambristino, Betti, alkuris timigita. Ŝi estis aŭdinta mian krion.

”Pro Dio, grafina moŝto, kio okazis?” ŝi demandis tute tremante.

Mi rigardis la junulinon: ŝi ankaŭ havis pro ploro ruĝajn okulojn. Mi divenis – ŝi jam sciis la novaĵon, kaj ŝia fianĉo estis soldato. Ŝajnis al mi, kvazaŭ mi devus premi ŝin sur mian koron kiel fratinon pro malfeliĉo.

”Ne estas grave, mia infano,” mi diris dolĉe… ”Kiuj foriras, revenos – ”

”Ha, via grafina moŝto, ne ĉiuj,” ŝi respondis ree plorante.

Nun alvenis mia onklino, kaj Betti eliris.

”Mi venas por vin konsoli, Marta,” diris la maljunulino, ĉirkaŭprenante min, ”kaj por prediki al vi rezignacion.”

”Vi do scias?”

”La tuta urbo scias… Regas granda ĝojo, ĉi tiu milito estas tre populara.”

”Ĝojo, onklino Maria?”

”Nu jes, ĉe tiuj, kiuj ne havas amatan familianon formarŝontan. Ke vi estas malĝoja, mi bone konjektis, kaj pro tio mi venis. Via patro ankaŭ tuj alvenos, ne por konsoli, sed por gratuli: li ĝojegas pro la milito kaj opinias, ke estas bonega ŝanco por Arno, ke li povas partopreni. Verdire li estas prava … por soldato ne estas pli bona afero ol milito. Tiamaniere vi ankaŭ devas ĝin konsideri, kara infano – plenumo de ofica devo ĉion superas. Kio devas esti – ”

”Jes, vi estas prava, onklino, kio devas esti – kio estas neŝangebla – ”

”Kio estas laŭ la volo de Dio” – enmetis onklino Maria plifortigante.

”Tion oni devas elteni submetiĝe kaj kuraĝe.”

”Bone, Marta. Ĉio ja alvenas kiel estas neŝangeble antaŭfiksita de la ĉioscia, ĉiam bonfara Providenco. La morthoro de ĉiu homo estas fiksita jam depost lia naskiĝa horo. Kaj ni preĝos tiom multe kaj fervore por niaj karaj militistoj – ”

Mi ne povis diskuti la kontraŭdiron entenatan en la du supozoj: ke la morto povas esti determinita kaj samtempe evitota per preĝoj. Mi mem tion ne komprenis, kaj pro mia edukado, mi havis la konfuzan konscion, ke oni ne rajtas rezoni pri tiaj sanktaj temoj. Se mi estus espriminta tiajn skrupulojn antaŭ mia onklino, mi ŝin estus treege ofendinta. Nenio ŝin pli grave ofendis ol raciaj duboj pri certaj demandoj. ”Ne pensi pri ili” estas la konvena ordono rilate al la misteroj. Kiel la kortega kutimo malpermesas adresi demandojn al la reĝo, estas ankaŭ speco de blasfema rompo de etiketo, se oni provas esplori dogmon. Cetere ”ne pripensi” estas tre facile plenumebla ordono, kaj en tiu okazo mi volonte ĝin obeis; mi do ne komencis diskuton kun onklino, sed kontraŭe alkroĉiĝis al la konsolo entenata en la konsilo pri preĝo. Jes, dum la tuta daŭro de la foresto de mia edzo, mi tiel piege petegos la protekton de la ĉielo, ke ĝi certe deturnos de Arno ĉiujn alflugantajn kuglojn… Deturnos kien? Al la brusto de aliulo, por kiu sendube iu ankaŭ preĝas?… Kaj kio estis montrita al mi en la fizikaj lecionoj pri la ekzakte difineblaj, senerare funkciantaj efikoj de la materiaj objektoj kaj ties movoj?… Denove alia dubo? For, for!

”Jes, onklino,” mi diris laŭte, por rompi tiujn kontraŭdirojn kruciĝantajn en mia spirito, ”jes, ni diligente preĝu, kaj Dio plenumos nian peton: Arno restos nevundita.”

”Jen, infano, vi vidas, ke en malfacilaj horoj la animo tamen rifuĝas al la religio… Eble la bona Dio sendas al vi tiun ĉi malfeliĉon, por ke vi forigu vian kutiman indiferentecon.”

Ankaŭ pri tio mi ne tute povis konsenti, ke la malkonsento inter Aŭstrio kaj Sardinujo devenanta de la krimuja milito, ĉiuj traktatoj, la starigo de la ultimato kaj la rifuzo de ĝi, estis aranĝitaj de Dio nur por favore influi mian indiferentan pensmanieron.

Sed estus estinte maldece, esprimi ankaŭ ĉi tiun dubon.

Kiam iu uzas la dian nomon, tio aldonas al la kun ĝi kunligita esprimo certan edifan imunecon. Rilate al la riproĉita indiferenteco, la kulpigo estis iomete rajtigita. La religieco de onklino Maria elvenis el profunda koro, dum mi estis nur supraĵe pia. Mia patro estis en tiu rilato tute indiferenta, same mia edzo; mi do nek de unu, nek de alia estis ricevinta stimulon al religia fervoro. Enprofundiĝi en la eklezian dogmaron, mi neniam kapablis, kaj mi ĝin ne kontraŭstaris nur pro principo de ”nepripensado”. Mi ja ĉiudimanĉe iris al la meso kaj ĉiujare al konfeso; ĉe ambaŭ ceremonioj mi estis plena de respekto kaj piegeco; sed tamen ĉio ĉi estis pli malpli kvazaŭ plenumo de etiketo konvena al mia rango; mi plenumis la religiajn devojn kun la sama korekteco, kun kiu mi ĉe la kortegaj baloj dancis laŭ la figuroj de la ”lanciers” kaj faris la kortegan riverencon, kiam la imperiestrino eniris la ĉambregon.

Nia kastela kapelano en malsupra Aŭstrio ne povis ion riproĉi al mi; sed la kulpigo de la onklino restis plene rajtigita.

”Jes, mia infano,” ŝi daŭrigis, ”en feliĉo kaj bonfarto la homoj facile forgesas sian savinton – sed kiam malsano aŭ mortdanĝero nin ĉagrenas kaj malesperigas – ”

Tiamaniere ŝi ankoraŭ longtempe estus daŭriginta, sed subite la pordo malfermiĝis, kaj mia patro ekscitite eniris: ”Hura! nun ĝi komenciĝas!” estis lia saluto. ”Ili deziras bastonadon, la sentaŭguloj? – Nu, ili ĝin havos – ili ĝin havos.”

Estis nun epoko treege maltrankvila. La milito fariĝas realaĵo.

Oni forgesas, ke estas du aroj da homoj, kiuj iras por sin reciproke bati, kaj oni konsideras la okazaĵon kiel faron de iu supera tria aganto, kiu devigas la du arojn interbatali. La tuta respondeco falas sur tiun potencon, kiu ne dependas de aparta homa volo, kaj kiu siaflanke nur plenumas la jam difinitajn destinojn de la popoloj. Tio do estas la malklara kaj respektata ideo de la milito, kiun havas la plimulto de la homoj, kaj kiu estis ankaŭ la mia. Mi tute ne sentis abomenon al la militado, sed mi nur suferis je la penso, ke mia amata edzo devos sin elmeti al la danĝero kaj mi resti en soleco kaj maltrankvilo.

Mi rememoris ĉiujn miajn malnovajn impresojn de la tempo, kiam mi studis historion, por min kuraĝigi kaj entuziasmigi per la penso, ke estas la plej alta homa devo, kiu vokas mian karulon, kaj ke tio havigos al li la eblecon akiri gloron kaj honoron. Mi nun vivis meze de historia epoko: tio ankaŭ estis kuraĝiga penso. Ĉar depost Herodoto kaj Tacito ĝis la nuntempaj historiistoj la militoj ĉiam estis prezentataj kiel la plej gravaj okazintaĵoj, mi opiniis, ke nun ankaŭ estis okazanta tia fazo de la monda historio, laŭ kiu estontaj historiistoj nomos apartan ĉapitrotitolon.

Tiu entuziasma, deliranta sento estis la ĝenerale reganta.

Oni parolis pri nenio alia en la salonoj kaj sur la stratoj; pri nenio alia oni legis en la gazetoj, preĝis por nenio alia en la preĝejoj: kien ajn oni iris, ĉie la samaj ekscititaj vizaĝoj kaj la samaj viglaj interparoladoj pri la militaj eventualaĵoj. Ĉio cetera, kio alitempe interesas la homojn: teatro, arto, aliaj aferoj – estis nun konsiderata kiel tute flanka. Oni sentis, kvazaŭ oni ne rajtus pensi pri io alia dum tiu grava, historia okazaĵo.

Kaj la diversaj militaj ordonoj kun la konataj fieraj kaj gloron promesantaj frazoj; kaj la trupoj formarŝantaj je la sonoj de muziko kun flirtantaj flagoj; kaj la gazetartikoloj kaj publikaj paroladoj lojale kaj fervore patriotaj; tiu konstanta alvoko al virto, honoro, devo, kuraĝo, memofero; tiuj ĉi reciprokaj certigoj, ke oni estas la nacio plej nevenkebla, plej kura ĝa, destinita por granda plivastiĝo de potenco, la plej bona kaj plej nobla nacio! ĉio ĉi disvastigas heroan atmosferon, plenigas la tutan loĝantaron per fiero kaj kredigas ĉiun individuon, ke li estas granda ano en granda epoko.

Oni konfesas, ke malbonaj ecoj, kiel avido al akiro kaj al batalado, malamo, krueleco, ruzo, troviĝas kaj montriĝas en la milito, sed ĉiam nur ĉe la malamiko. Ties malboneco estas evidenta. Ne konsiderante la neeviteblon de la ĵus komencita militiro kaj la profiton, kiu sendube rezultos de ĝi por la patrujo, la malvenko de la kontraŭulo estas morala fakto, puno plenumita de la genio de la civilizo… Tiuj italoj, kia mallaborema, malverdirema, facilanima, fanfarona popolo! Kaj tiu Louis Napoleon – kia miksaĵo de gloramo kaj intrigemo.

Kiam, la 29-an de aprilo, li publikigis sian militmanifeston kun la devizo: ”Italujo libera ĝis la Adriatika maro,” kian indignegon tio naskis ĉe ni! Mi tiam permesis al mi fari rimarketon, ke vere tio estis sinforgesema, bela ideo, kiu devus plaĉi al italaj patriotoj; sed tuj oni min silentigis. Estis malpermesite tuŝi la dogmon: ”Louis Napoleon estas malbonulo,” dum li estis ”la malamiko”; kio devenis de li, estis malbona per si mem. Alia dubeto naskiĝis en mia spirito: Mi estis rimarkinta, ke en ĉiuj militraportoj la simpatio kaj admiro estis ĉiam por la partio, kiu penis sin liberigi de la jugo fremda kaj batalis por libereco. Certe, mi ne bone komprenis la sencon de la vorto ”jugo,” nek tiun de la tiel entuziasme prikantata vorto ”libereco”; sed ĉi tio estis por mi tute klara: La sopiro al liberiĝo ĉifoje ne estis ĉe la flanko de la aŭstrianoj, sed ĉe tiu de la italoj. Sed ankaŭ pro tiuj timeme pripensitaj kaj ankoraŭ pli timeme esprimitaj skrupuloj mi estis tre akre mallaŭdata.

Mi, malfeliĉulino, denove estis tuŝinta sanktegan aksiomon, nome, ke nia registaro – t. e. tiu, sub kiu oni okaze naskiĝis – neniam povas fariĝi jugo, sed nur beno, ke tiuj, kiuj volas disiĝi de ”ni” ne estas batalantoj por libereco, sed nur ribelantoj, kaj ke entute kaj en ĉiuj cirkonstancoj ”ni” ĉiam kaj ĉie estas plene rajtigitaj.

La unuajn tagojn de majo – feliĉe ili estis malvarmaj, pluvaj tagoj, ĉar sunbrila, printempa vetero estus kaŭzinta kontraston ankoraŭ pli doloran – formarŝis la regimento, al kiu aliĝis Arno. Je la sepa horo matene… ha, la antaŭa nokto estis terura! Se la karulo estus foririnta nur al sendanĝera negoca vojaĝo, mi estus estinta tre malĝoja – disiĝo tiel dolorigas.

– Sed al milito! kontraŭiri la kuglojn de la malamikaj pafilegoj!… Kial mi en tiu nokto tute ne kapablis percepti la altan, historian signifon de la milito, sed nur ties morton minacantajn teruraĵojn?

Arno dormis kviete spirante, kun gaja vizaĝesprimo li kuŝis tie. Mi estis bruliginta novan kandelon kaj ĝin metinta malantaŭ ŝirmilon, ĉar mi nun ne povis resti en mallumo. Dormi dum tiu lasta nokto mi kompreneble ne povis. Do mi devis almenaŭ la tutan tempon rigardi lian karan vizaĝon. Vestita per ĉambra robo, mi kuŝis sur mia lito; apogante la kubuton sur la kusenon, la mentonon sur la manplato, mi rigardis la dormanton kaj silente ploris… Ho, kiom mi vin amas, mia solamato – kaj vi min forlasos… Kial do la sorto estas tiam kruela? Kiel mi vivos sen vi? Revenu baldaŭ! Ho Dio, mia bona Dio, kompatema patro tie supre – revenigu lin baldaŭ – lin kaj ĉiujn… Faru, ke baldaŭ estu paco… Kial do ne povas ĉiam esti paco?… Ni estis tiel feliĉaj… eble tro feliĉaj… ne rajtas esti sur tero perfekta feliĉo… Ho, feliĉego, se li revenus hejmen nevundita kaj ree tiamaniere kuŝus apud mi kaj ne minacus disiĝo por la venonta mateno… Kiel trankvile li dormas – ho vi, mia kuraĝa karulo! Sed kiamaniere vi dormos tie? Tie ne estos mola lito por vi – tie vi estos devigata kuŝi sur malmola, malseka tero… eble en foso – senhelpa – vundita …” Tion pensante, mi ne povis fari alie ol imagi sur lia frunto malfermitan sabrovundon, el kiu la sango elfluas, aŭ kuglotruon en lia brusto… kaj brulanta doloro kaptis min pro kompato. Kiel volonte mi lin ĉirkaŭprenus kaj kisus, sed mi ne rajtis lin veki; li bezonis tiun fortigantan dormon. Nur ses horojn plu… tik-tak-tik-tak: senkompate kaj certe la tempo rapidas al ĉia celo. Tiu indiferenta tik-tak min suferigis. Ankaŭ la kandelo brulis same indiferente malantaŭ sia ŝirmilo, kiel tikadis la horloĝo kun sia stulta, senmova, bronza Amoro … Ĉu do ĉiuj ĉi objektoj ne komprenis, ke tio estas la lasta nokto? Miaj larmoplenaj okuloj fermiĝis, la konscio iom post iom malaperis kaj, mallevinte la kapon sur la kusenon, mi tamen mem ekdormis. Sed ĉiam nur dum malmulte da tempo. Apenaŭ mi estis komencinta konfuzan sonĝon, mia koro subite kuntiriĝis kaj mi vekiĝis kun la terursento, kiun oni havas estante vekita de alvoko al helpo aŭ de la krio: brulas!

… Adiaŭ, adiaŭ! estis la alarmo.

Kiam la dekan aŭ dekduan fojon mi tiamaniere vekiĝis el la dormo, tagiĝis kaj la kandelo ankoraŭ flagris. Iu frapis al la pordo.

”La sesa, sinjoro superleŭtenanto,” anoncis la servosoldato komisiita veki ĝustatempe.

Arno leviĝis… Nun do estas veninta la horo – ni devos diri la ĝemplenan vorton ”adiaŭ”.

Ni estis decidintaj, ke mi lin ne akompanos al la stacidomo.

Unu plua kvaronhoro de kunestado ne estis grava afero, kaj mi ne volis montri al fremduloj la doloron de la lasta disiĝo. Mi volis esti sola en mia ĉambro post la adiaŭa kiso, por povi ĵeti min teren – por povi laŭte plorkrii.

Arno rapide sin vestis, samtempe dirante al mi ĉiuspecajn konsolajn vortojn: ”Brave, Marta! Post ne pli ol du monatoj la afero estos finita kaj mi estos hejme… Ne timu – el mil kugloj unu sola trafas, kaj tiu ne devige trafos min… Aliaj ankaŭ revenis el la milito; vidu vian patron. La afero devis okazi iun fojon. Certe vi ne edziniĝis kun husara oficiro opiniante, ke lia profesio estas la kulturado de hiacintoj? Mi ofte skribos al vi, kiel eble plej ofte, kaj sciigos al vi, kiel vigle kaj gaje progresas la militirado. Se io malbona estus destinita por mi, mi ne povus senti min tiel bonhumora… mi nur iras gajni ordenon… Vi nur bone atentu vin mem kaj nian Ruruon, kiu, se mi avancas, ankaŭ rangaltiĝos je unu grado. Salutu lin de mi… mi ne volas ripeti la hieraŭan adiaŭon… Estos iam plezuro por li, kiam lia patro rakontos al li, ke en la jaro 59 li ĉeestis la famajn italajn venkojn.”

Mi avide aŭskultis lin. Tiu parolado plena de konfido trankviligis min. Li ja foriris volonte kaj ĝoje – mia ĉagreno estis do egoista, do malrajtigita – tiu penso donos al mi la forton ĝin suferi.

Denove frapo al la pordo.

”Estas jam tempo, sinjoro superleŭtenanto.”

”Mi estas preta – tuj.” Li etendis la brakojn. ”Nun do, Marta, mia edzino, karulino mia – ” Mi jam estis sur lia brusto.

Paroli mi ne kapablis. La vorto ”adiaŭ” ne volis forlasi miajn lipojn – mi sentis, ke dirante tiun vorton, mi perdus mian egalanimecon, kaj mi ne rajtis malhelpi la trankvilon kaj bonhumoron de lia foriro. La eksplodon de mia doloro mi prokrastis – kvazaŭ specon de rekompenco – ĝis kiam mi estos sola.

Sed nun li ĝin diris, la korŝirantan vorton: ”Adiaŭ, mia trezoro, adiaŭ!” kaj li amplene premis sian buŝon sur mian.

Ni tute ne povis nin malligi el ĉi tiurkaŭpreno – ĉar ĝi estis la lasta! Jen subite mi sentas, kiel liaj lipoj tremetas, lia brusto konvulsie leviĝas… kaj – min liberigante, li kovras sian vizaĝon per la du manoj kaj laŭte ploregas.

Tio estis tro por mi. Mi timis fariĝi freneza. ”Arno, Arno,” mi ekkriis ĉirkaŭprenante lin: ”Restu, restu!” Mi sciis, ke mi postulas ion neeblan, tamen mi obstine kriis: ”Restu, restu!”

”Sinjoro superleŭtenanto,” aŭdiĝis ekstere, ”urĝegas.”

Ankoraŭ unu kison – la tutlastan – kaj li rapidegis for.

* * *

Ĉarpion prepari, legi gazetajn raportojn, sur landkarton piki pingloflagetojn, por sekvi la movojn de la du armeoj kaj per ili solvi ŝakproblemojn, kiel: ”Aŭstrio komencas kaj matigas per la kvara movo”; en la preĝejo fervore preĝi por la amatoj kaj por la venko de la patrujaj armiloj; paroli pri nenio alia ol pri la sciigoj el la milita scenejo: tio nun plenigis mian ekziston kaj tiun de miaj parencoj kaj konatoj. La vivo kun siaj ceteraj interesoj ŝajnis kvazaŭ interrompita dum la daŭro de la militiro; nenio havis gravecon, eĉ preskaŭ realecon, krom la demando ”kiel kaj kiam finiĝos la milito”. Oni manĝis, oni trinkis, oni legis, oni zorgis pri siaj aferoj; sed ĉio ĉi vere ne valoris – unu afero estis valorega: la telegramoj el ltalujo.

Miaj plej grandaj plezuroj kompreneble estis la sciigoj, kiujn mi ricevis de Arno. Ili estis tre mallongaj – leterskribado neniam estis lia forta eco – ; sed tamen ili alportis al mi la plej ĝojigan ateston: viva, nevundita. Bedaŭrinde tiuj ĉi leteroj kaj depeŝoj ne povis alveni tre regule, ĉar la komunikoj estis ofte interrompitaj, aŭ, se ie okazis batalo – la servo de la milita poŝto estis malpermesita.

Se kelkaj tagoj pasis sen alporti al mi sciigojn de Arno kaj la listo de la mortintoj estis publikigita – kun kia maltrankvilo mi legis la nomojn! La unuan fojon, vidante ke la nomo Arno Dotzky ne troviĝas inter ili, mi kunmetis la manojn kaj diris laŭte: ”Mia Dio, mi dankas vin!” Sed apenaŭ mi estis dirinta la vortojn, ili sonis al mi kiel akra dissonado. Mi reprenis la folion en mian manon kaj ree tralegis la nomaron. Do ĉar Adolf Schmidt kaj Karl Müller kaj multaj aliaj mortis – sed ne Arno Dotzky, mi dankis Dion? Do la sama danko estus prave altigita al ĉielo el la koro de tiuj, kiuj tremis pri Schmidt kaj Müller, se ili estus vidintaj la nomon Dotzky, anstataŭ tiujn nomojn? Kaj kial mia danko estus pli agrabla al Dio ol ilia? Jes – la dissonado de mia preĝo estis la aroganteco kaj la egoismo entenataj en mia penso, ke Dio indulgis Dotzkyn por plaĉi al mi, kaj en mia danko pro tio, ke ne mi ploras, sed nur la patrino de Schmidt kaj la fianĉino de Müller, kaj kvindek aliaj…

La saman tagon mi denove ricevis leteron de Arno:

”Hieraŭ okazis vigla batalo. – Bedaŭrinde – bedaŭrinde malvenko. Sed trankviliĝu, mia amata Marta, la proksima batalo donos al ni la venkon. Ĝi estis mia unua serioza afero. Mi staris meze de densa kuglohajlo – stranga sento!… tion mi rakontos buŝe – estas terure. La kompatindaj homoj; ili falas ĉirkaŭ ni, kaj oni devas ilin lasi kuŝantaj, malgraŭ ilia plenda ĝemado. C’est la guerre! Ĝis baldaŭa revido, karulino. Kiam ni diktos la kondiĉojn de la paco en Torino, vi venos kuniĝi kun mi. Intertempe onklino Maria bonvolu zorgi pri nia malgranda kaporalo.”

Se la ricevo de tiaj leteroj estis la sunaj momentoj de mia ekzisto, la plej nigraj ombroj de ĝi estis miaj noktoj. Kiam mi vekiĝis el feliĉa, forgesiga sonĝo kaj rememoris la realaĵon kun ĝia terura ebleco, mi estis kaptita de preskaŭ netolerebla suferado, kaj mi dum horoj ne povis ree ekdormi. La ideo, kiu min tute posedis estis, ke Arno eble nun kuŝas en foso, ĝemanta kaj mortanta – petanta guton da akvo – min sopire alvokanta… La sola rimedo por min kvietigi estis, ke mi perforte imagis la scenon de lia reveno. Ĝi ja estis same verŝajna – eĉ multe pli verŝajna ol soleca morto – kaj nun mi imagis, kiel li rapidas en la ĉambron kaj kiel mi alflugas al lia koro – kaj kiel poste mi lin kondukas al Ruru, kaj kiel feliĉaj kaj ĝojaj ni ree povas esti kune…

Mia patro estis tre malĝoja. Unu malbona sciigo sekvis la alian. Unue Montebello, poste Magenta. Ne nur li – tuta Vieno estis malgaja. Komence oni esperis, ke seninterrompaj sciigoj pri venko okazigos ornamadon de la domoj per flagoj kaj kantadon de Te deum; sed kontraŭe: la flagoj flirtis kaj la pastroj kantis en Torino… Tie oni diris: ”Sinjoro Dio, mi laŭdas vin, ke vi nin helpis venki la malbonajn tedeschi.”

”Ĉu vi ne opinias, paĉjo” mi demandis ”ke se nova malvenko okazus por ni, oni kontraktus pacon? Tiuokaze mi dezirus ke…”

”Ĉu vi ne hontas tion diri? Prefere fariĝu sepjara, tridekjara milito. Estas necese, ke fine ni diktu la kondiĉojn de la paco. Pro kio oni do militiras, certe ne pro tio, ke ĉio baldaŭ finiĝu – alie oni povus resti hejme.”

”Tio ja estus plej bona,” mi ekĝemis.

”Kiel malkuraĝaj vi estas, vi virinoj! Eĉ vi, kiu ricevis tiel bonajn principojn pri patriotismo kaj honoro – vi estas nun tute senkuraĝa kaj ŝatas vian personan trankvilon pli ol la bonstaton kaj gloron de la lando.”

”Jes, se mi ne tiom amus mian Arnon!”

”Arno al edzo – al la familio – tio estas ja belega afero… sed ĝi devas veni nur en dua vico.”

”Ĉu ĝi devas ?…”

* * *

La listo de la mortintoj jam prezentis kelkajn nomojn de oficiroj, kiujn mi persone konis, inter aliaj tiun de la filo – la sola – de maljuna sinjorino de mi tre estimata. Iun tagon mi volis viziti la malfeliĉulinon. Estis por mi malfacila, dolora iro.

Ĉu mi kapablos ŝin konsoli? Ne pli ol plori kune kun ŝi. Sed tio estis amdevo – tial mi ekiris.

Alveninte antaŭ la domo de sinjorino Ullsmann, mi longe hezitis antaŭ ol mi sonorigis. La lastan fojon, kiam mi tien ĉi venis, estis por gaja dancadeto. La afabla maljuna dommastrino estis tiam mem plena de gajeco: ”Marta,” ŝi diris al mi en la daŭro de la vespero, ”ni estas la du plej enviindaj virinoj en Vieno: vi havas la plej belan edzon, kaj mi la plej bonan filon.”

– Kaj hodiaŭ? Mi ankoraŭ posedas mian edzon… Kiu scias?

La bomboj kaj grenadoj tie senĉese flugas, la ĵus pasinta minuto eble min vidvinigis… Kaj mi komencis plori antaŭ la pordo. – Tio estis ja la plej bona preparo al tiu melankolia vizito. Mi sonorigis, neniu venis. Mi duan fojon sonorigis.

Ankoraŭ neniu.

Tiam iu montris la kapon el alia pordo: ”Vi vane sonorigas, fraŭlino, la loĝejo estas senhoma.”

”Kion vi diras? Ĉu sinjorino Ullsmann forlasis sian domon?”

”Transportita en frenezulejon antaŭ tri tagoj.” Kaj la kapo malaperis malantaŭ la pordo refermita.

Dum kelkaj minutoj mi restis senmova sur la sama loko, kaj antaŭ mia interna okulo montriĝis la scenoj okazintaj ĉi tie. Ĝis kia grado la kompatinda virino suferis, antaŭ ol ŝia sufero fariĝis frenezeco! Kaj mia patro deziris, ke la milito daŭru tridek jarojn – por la bono de la lando… Kiom da patrinoj tiam malesperus en la lando?

Profundege emociita, mi malsupreniris la ŝtuparon. Mi decidis fari alian viziton al juna amikino, kies edzo same kiel mia estis sur la milita scenejo.

Mia vojo kondukis min tra Herrengasse; preter la konstruaĵo, kie la patriota helpunuiĝo estis lokiginta siajn oficejojn.

Tiam ankoraŭ ne ekzistis la ”Ĝeneva Konvencio” nek la ”Ruĝa Kruco,” kaj kiel antaŭulo de tiuj humanaj institucioj fondiĝis tiu helpa unuiĝo, kies tasko estis akcepti ĉiuspecajn donacojn kiel monon, tolaĵon, ĉarpion, ligaĵojn k. t. p. por la kompatindaj vunditoj, kaj transporti ilin al la loko de la milito. De ĉiuj partoj la donacoj sufiĉege alfluis; oni bezonis tutajn magazenojn por ilin lokigi; kaj apenaŭ la diversaj provizaĵoj estis pakitaj kaj forsenditaj, jam novaj ree amasiĝis.

Mi eniris; mi deziregis transdoni al la komitato la sumon, kiun mi havis en mia monujo. Eble ĝi povus alporti helpon kaj savon al iu suferanta soldato – kaj gardi lian patrinon kontraŭ frenezeco.

Mi konis la prezidanton. ”Ĉu princo Colloredo ĉeestas?” mi demandis la pordiston.

”Ĉimomente ne. Nur la vicprezidanto, barono Suttner, estas supre.” Li montris al mi la vojon al la loko, kie oni akceptis la mondonacojn. Mi devis trairi kelkajn ĉambrojn, kie sur longaj tabloj kuŝis pakaĵoj, unu apud la alia. Amasoj da tolaĵoj, cigaroj, tabako – kaj precipe montoj da ĉarpio… Mi frostotremis. Kiom da vundoj devos sangi, por esti kovrotaj per tiom da ŝirita tolo? ”Kaj tamen mia patro,” mi ree pensis, ”deziris, ke por la bono de la lando la milito daŭru ankoraŭ tridek jarojn? Kiom da filoj de la lando tiam pereus pro siaj vundoj!”

La barono danke akceptis mian donacon kaj kompleze sciigis min pri la agadoj de la unuiĝo. Estis ĝojige kaj konsolige aŭdi, kiom da bono fariĝis. Jen venis la poŝtisto kun leteroj anoncantaj, ke du puŝveturiloj plenaj de sendaĵoj el la provincoj estas transdonotaj. Mi sidiĝis sur sofon, por atendi la enporton de la pakaĵoj. Sed oni ilin metis en alian ĉambron.

Tiam eniris tre maljuna sinjoro, kiu laŭ sintenado ŝajnis esti eksmilitisto.

”Permesu, sinjoro barono,” li diris, eltirante sian leterujon kaj sidiĝante sur seĝon apud la tablo, ”permesu, ke mi ankaŭ iomete kunhelpu en via bonfarado”. Li prezentis bankbileton de cent guldenoj. ”Mi konsideras vin ĉiujn, kiuj tion ĉi organizas, veraj anĝeloj… Vidu, mi estas ekssoldato (marŝalo-leŭtenanto Z., li aldonis, sin prezentante), kaj mi povas juĝi, kia grandega bono tio estas por la kompatindaj homoj tie batalantaj … Mi ĉeestis la militirojn de la jaroj 9 kaj 13 – tiam ne ankoraŭ ekzistis patriotaj helpunuiĝoj; tiam oni ne sendis al la vunditoj kestojn plenaj de bandaĝoj kaj ĉarpio. – Kiom da ili, kiam la provizoj de la militaj subĥirurgoj estis elĉerpitaj, devis mizere perdi la sangon, kiuj per sendaĵo kiel ĉi tiu povus esti savitaj! Via laboro estu benata, vi bonaj, noblaj homoj! – Vi ne komprenas, vi tute ne komprenas, kiom da bono vi faras!” Kaj du grandaj larmoj falis suben el la okuloj de la maljunulo sur la blankajn lipharojn.

Ekstere aŭdiĝis bruo de paŝoj kaj voĉoj. Ambaŭ flugiloj de la enira pordo malfermiĝis kaj gardisto anoncis: ”Ŝia moŝto la imperiestrino.”

La vicprezidanto tuj forlasis la ĉambron por akcepti la vizitantinon, kiel estis konvene, ĉe la piedo de la ŝtuparo; sed ŝi jam estis veninta en la apudan ĉambron.

De mia kaŝita angulo mi admire rigardis la junecan monarĥinon, kiu en simpla strata vesto ŝajnis al mi preskaŭ pli aminda ol en la pompaj roboj de la kortegaj festoj.

”Mi venas,” ŝi diris al sinjoro de Suttner, ”ĉar mi hodiaŭ matene ricevis leteron de la imperiestro, en kiu li skribas al mi, kiel utilaj kaj bonvenaj estas la donacoj de la ’patriota helpunuiĝo’ – kaj pro tio mi volas mem vidi… kaj sciigi la komitaton pri la aprobo de la imperiestro.”

Poste ŝi sciiĝis pri ĉiuj detaloj de la unuiĝa agado kaj detale rigardis la diversajn amasigitajn aĵojn.

”Vidu, grafino,” ŝi diris al la akompananta kortega sinjorino, prenante en manon iun tolaĵon, ”kiel bona estas ĉi tiu tolo kaj kiel belete kudrita.”

Poste ŝi petis la vicprezidanton, ke li ŝin akompanu en la aliajn ĉambrojn kaj ĉe lia flanko ŝi forlasis la ejon. Ŝi parolis al li kun videbla kontento, kaj mi ankaŭ aŭdis ŝin diri: ”Estas bela patriota entrepreno, kiu al la kompatindaj soldatoj…”

La ceteron mi ne plu komprenis. ”Kompatindaj soldatoj…” tiuj ĉi vortoj longe resonis en mia orelo. Jes, kompatindaj, kaj ju pli oni faros, por havigi al ili konsolon kaj helpon, des pli bone. Sed kiel estus – mi subite pensis – se oni tute ne sendus ilin al tiom da mizero, la kompatindajn homojn: ĉu tio ne estus eĉ pli bona?

Mi forpelis tiun penson… tio ja devas esti – tio ja devas esti. Ne ekzistas alia senkulpigo al la abomenaĵoj de la milito ol tiu entenata en la vorteto ”devas”.

Nun mi daŭrigis mian vojon. La amikino, kiun mi intencis viziti, loĝis tute proksime de la parlamentejo sur Kohlmarkt.

Survoje mi eniris libro- kaj artaĵvendejon por aĉeti novan karton de supra ltalujo; la mia estis jam tute truita per la flagpingloj.

Ĉeestis krom mi ankaŭ aliaj aĉetantoj. Ĉiuj postulis kartojn, skemojn kaj tiuspecajn objektojn. Nun estis mia vico.

”Ĉu vi ankaŭ deziras militscenejojn?” demandis la librovendisto.

”Vi divenis.”

”Ne estas malfacile. Oni aĉetas preskaŭ nenion alian.”

Li alportis la deziritaĵon, kaj dum li enpaperigis la karton por mi, li diris al sinjoro staranta apud mi: ”Vidu, sinjoro profesoro, nun malprosperas tiuj, kiuj verkas literaturajn aŭ sciencajn librojn, aŭ ilin eldonas – neniu ilin mendas. Dum la daŭro de la milito neniu interesiĝas pri la intelekta vivo. Estas malbona periodo por la verkistoj kaj libristoj.”

”Kaj malbona periodo por la nacio,” diris la profesoro, ”ĉar tia indiferenteco kaŭzas spiritan ruiniĝon.”

Kaj mia patro – mi la trian fojon pensis – deziris, ke por la bono de la lando dum tridek jaroj… ”Via negoco do ne prosperas?” mi nun laŭte diris.

”Ne nur la mia. Ĉiuj, preskaŭ ĉiuj, via sinjorina moŝto,” respondis la libristo. ”Esceptante la militajn liverantojn; ne estas komercisto, al kiu la milito ne alportas gravan malutilon. Ĉio haltas: la laboro en la fabrikejoj, la laboro sur la kampoj; sennombraj homoj estas senigitaj de gajno kaj pano. La monpaperoj falas, la aĝio supreniras, ĉiu deziro al entrepreno malaperas, multaj firmoj bankrotas – unuvorte, estas mizero – mizero!”

”Kaj mia patro deziris” – mi silente ripetis, forlasante la magazenon.

* * *

Mian amikinon mi trovis hejme. La sorto de grafino Lori Griesbach laŭ pli ol unu rilato similis al mia: ŝi estis generalfilino kiel mi, de kelka tempo edziniĝinta kun oficiro kiel mi, kaj – kiel mi – momente disigita de li. En unu punkto ŝi min superis: ne nur ŝia edzo, sed ankaŭ ŝiaj du fratoj estis en la milito. Sed Lori ne estis timema; ŝi estis tute certa, ke ŝiaj amatoj estis sub la speciala protekto de sanktulo, kiun ŝi tre honoris, kaj ŝi tute ne dubis pri ilia reveno.

Ŝi min akceptis brakomalferme.

”Bonan tagon, Marta, estas tre afable de vi, ke vi min vizitas. – Sed vi aspektas tre pala kaj korpremata… Ĉu vi ricevis malbonan sciigon de la militscenejo?”

”Ne, dank’al Dio. Sed la tuta afero estas tiel malĝoja – ”

”Ho, vi pensas pri la malvenko? Vi ne rajtas ĉagreniĝi pro tio, la venontaj sciigoj eble anoncos venkon.”

”Venko aŭ malvenko – la milito estas per si mem terura… Ĉu ne estus pli bone, se ĝi tute ne ekzistus?”

”Al kio do utilus la militistaro?”

”Jes, al kio?” mi pripensis. ”Al nenio.”

”Kian sensencaĵon vi diras! Estus bela ekzistado – nur civiluloj – mi tremegas! Tio feliĉe estas neebla.”

”Neebla? Vi sendube estas prava. Mi volas tion kredi, alie mi ne komprenus, ke tio ne de longa tempo efektiviĝis.”

”Kio efektiviĝis?”

”Forigo de milito. Sed ne: mi same povus postuli, ke oni forigu tertremon…”

”Mi ne scias, kion vi intencas diri. Mi estas kontenta, ke tiu milito okazis, ĉar mi esperas, ke mia Ludwig sin distingos. Ĝi estas ankaŭ bona afero por miaj fratoj. La avanco estis tro malrapida, nun ili havos ŝancon – ”

”Ĉu vi antaŭ nelonge ricevis sciigojn?” mi ŝin interrompis.

”Ĉu ili ĉiuj bonfartas?”

”Verdire de longe ne. Sed vi scias, kiel ofte la poŝtaj komunikoj estas interrompitaj, kaj kiam oni estas laca post marŝado aŭ batalado, oni ne ŝatas skribi leteron. Mi estas tute trankvila. Kiel Ludwig, tiel ankaŭ miaj fratoj portas sanktigitajn amuletojn – Panjo mem ilin al ili ĉirkaŭmetis…”

”Ĉu vi povas imagi militon, Lori, kie en ambaŭ armeoj ĉiu homo portus amuleton? Ĉu la kugloj flugantaj tien ĉi kaj tien sendanĝere retiriĝus en la nubojn?”

”Mi vin ne komprenas. Vi estas tiel indiferenta pri kredo. Pri tio ofte plendas via onklino.”

”Kial vi ne respondas al mia demando?”

”Ĉar ĝi enhavas mokon pri afero, kiu estas por mi sankta.”

”Mokon? Ne… nur racian pripenson.”

”Tamen vi scias, ke estas peko opinii, ke la racio estas kapabla juĝi pri aferoj, kiuj ĝin superas.”

”Mi jam silentas, Lori. Eble vi estas prava: pripensado kaj cerbumado ne taŭgas… De kelka tempo naskiĝis en mi ĉiuspecaj duboj pri miaj plej malnovaj opinioj, kaj ili min nur turmentas. Se mi perdus la konvinkon, ke ĉi tiu milito estas nepre necesa kaj bona, mi ne povus pardoni al tiuj, kiuj – ”

”Vi pensas pri Louis Napoleon? Li certe estas intriganto.”

”Ĉu li aŭ alia – mi volas havi la certecon, ke ne estas homoj, kiuj iniciatis la militon, sed ke ĝi naskiĝis de si mem – naskiĝis kiel la tifo, kiel la Vezuva fajro – ”

”Kiel ekscitita vi estas, karulino. Ni parolu prudente. Do aŭskultu min. La militiro baldaŭ finigos kaj niaj du edzoj revenos kavaleriestroj… Tiam mi provos konvinki mian, ke li petu forpermeson por iri kun mi en banlokon. Estos bone por li post la suferitaj penegoj, kaj ankaŭ por mi post la suferitaj varmego, enuo kaj maltrankvilo. Ĉar vi ne rajtas kredi, ke mi ne estas maltrankvila… Povus ja esti dia volo, ke unu el miaj amatoj mortu kiel soldato – kaj kvankam tio estas bela, enviinda morto… sur la kampo de honoro… por la imperiestro kaj la patrolando – ”

”Vi ja parolas kiel milita ordono.”

”Estus terure… kompatinda panjo – se io malbona trafus Gustavon aŭ Karlon… Ni ne parolu pri tio! Do, por nin distri, post tiom da maltrankvilo, ni havos amuzan bansezonon … prefere en Karlsbad – tie mi iam estis kiel knabino kaj tre amuziĝis.”

”Kaj mi estis en Marienbad… Tie mi konatiĝis kun Arno… Sed kial ni sidas ĉi tie tute sen okupo? Ĉu vi ne havas iom da tolo, por ke ni povu fari ĉarpion? Mi estis hodiaŭ en la patriota helpunuiĝo, kaj tien ĵus alvenis – divenu kiu?”

En tiu momento ni estis interrompitaj. Servisto alportis leteron.

”De Gustav!” ekkriis Lori ĝoje, rompante la sigelon.

Leginte kelkajn liniojn, ŝi ekkriis; la folioj defalis el ŝiaj manoj kaj ŝi min ĉirkaŭprenis.

”Lori – kompatinda amikino, kio estas?” mi demandis kortuŝita – ”Via edzo?…”

”Ho Dio, ho Dio,” ŝi ekĝemis. ”Legu mem…”

Mi relevis la folion de la planko kaj eklegis. Mi povas laŭvorte reprodukti la tekston, ĉar poste mi petis la leteron de Lori, por transmeti ĝian enhavon en mian taglibron.

”Legu laŭte,” ŝi petis – ”mi ne povis fini.”

Mi faris, kion ŝi deziris.

”Karega fratino; Hieraŭ ni havis lacigan batalon – fariĝos granda nomaro de mortintoj. Por ke vi – por ke nia bona patrino ne sciiĝu el ĝi pri la malfeliĉo, kaj por ke vi povu ŝin iom post iom prepari (diru ke li estas danĝere vundita), mi prefere tuj skribas al vi, ke nia brava frato Karl estas unu el la mortintoj por la patrujo.”

Mi min interrompis por ĉirkaŭpreni mian amikinon.

”Ĝis tie mi legis,” ŝi diris mallaŭte.

Per voĉo sufokita de larmoj mi daŭrigis la legadon.

”Via edzo estas nevundita, kaj mi ankaŭ. Ho, kial la malamika kuglo ne prefere min trafis! Mi envias al Karl lian heroan morton – li falis je la komenco de la batalo, ne sciante ke ĝi ankaŭ estas perdita. Tio estas treege maldolĉa. Mi vidis lin falanta, ĉar ni rajdis kune. Mi tuj deĉevaliĝis, por lin relevi – nur unu rigardo kaj li mortis. La kuglo estis penetrinta en lian koron aŭ pulmon; estis rapida kaj sendolora morto. Kiom da aliaj devis suferi dum horoj kaj meze de la bruo de la batalo forlasitaj atendi, ĝis kiam la morto ilin liberigos, – estis mortiga afero – pli ol mil kadavroj – amikoj kaj malamikoj – kovris la batalkampon. Inter la mortintoj mi rekonis kelkajn amatajn vizaĝojn, inter aliaj ankaŭ tiun de la kompatinda – (ĉi tie mi devis turni la paĝon) Arno Dotzky – ”

Mi svenante falis teren.

* * *

”Nun ĉio estas finita, Marta! Solferino decidis: ni estas venkitaj.”

Kun tiuj ĉi vortoj mia patro iun matenon alkuris al la loko de la ĝardeno, kie mi sidis en la ombro de kelkaj tilioj.

Mi estis reveninta en mian knabinan hejmon kun mia malgranda Rudolf. Ok tagojn post la terura bato, kiu min trafis, mia familio transloĝiĝis al Grumitz, nia kampobieno en malsupra Aŭstrio, kaj mi kune kun ĝi. Sola mi ja malesperus. Ili nun estis ĉirkaŭ mi, kiel antaŭ mia edziniĝo: mia patro, onklino Maria, mia malgranda frato kaj miaj du prospere kreskantaj fratinoj. Ili ĉiuj plej eble penis kvietigi mian ĉagrenon kaj kondutis kontraŭ mi kun speco de respektego, kiun mi tre ŝatis. En mia malĝoja sorto estis por ili ia sanktigo, io, kio min levis super mian ĉirkaŭantaron – eĉ speco de merito. Krom la sango, kiun la soldatoj verŝis sur la altaro de la patrujo, la larmoj verŝitaj sur la sama altaro de la senigitaj soldatpatrinoj, edzinoj kaj fianĉinoj estas ja alia sankta oferverŝo. Estis do dolĉa fiero – konscio, ke ĝi prezentas, por tiel diri, militistan indecon, esti perdinta amatan edzon sur la honorkampo, kiu plej bone helpis min, elteni mian doloron. Kaj mi ne estis la sola. Kiel multaj, multaj homoj en la tuta lando estis funebrantaj pro siaj amatoj ripozantaj en itala tero…

Detalojn pri la morto de Arno mi tiam ne eksciis; oni trovis lin senviva, rekonis kaj enterigis lin, tio estis ĉio, kion mi sciis. Lia lasta penso certe estis por mi kaj mia karuleto, kaj lia konsolo en la lasta momento sendube estis la konscio: Mi faris mian devon – pli ol mian devon.

”Ni estas venkitaj,” malĝoje ripetis mia patro, sidiĝante apud mi sur la ĝardenbenkon.

”La oferitoj estas do vane oferitaj,” mi ĝemis.

”La oferitoj estas enviindaj, ĉar ili ne scias pri la honto, kiu nin trafis. Sed ni nin venĝos – kvankam nun – kiel oni diras – paco estas pritraktota.”

”Ha, tio plaĉu al Dio!” mi interrompis. ”Por mi, kompatindulino, tro malfrue… sed tiam milo da aliaj estos indulgataj.”

”Vi ĉiam pensas nur pri vi kaj apartaj homoj. Sed en ĉi tiu kazo la demando estas pri Aŭstrio.”

”Kaj ĉu ĝi ne konsistas nur el apartaj homoj?”

”Mia infano, regno, ŝtato vivas vivon pli longan kaj pli gravan ol la individuoj. Tiuj ĉi malaperas, generacio post generacio, kaj la regno daŭrigas kreski; ĝi altiĝas al gloro, grandeco kaj potenco, aŭ ĝi malaltiĝas, velkas kaj malaperas, se ĝi estas venkita de aliaj regnoj. Tial la plej grava kaj plej alta devo de ĉiu aparta ŝtatano estas la konservado de la ekzisto, grandeco kaj bonstato de la regno, pro kiu li ĉiam devas esti preta morti.”

Tiujn vortojn mi enpresis en mian memoron por enskribi ilin en la ruĝajn kajerojn la saman tagon. Ŝajnis al mi, ke ili esprimas forte kaj mallonge tion, kion mi sentis dum mia lernotempo laŭ la historiaj libroj, kaj kion – depost la foriro de Arno – timo kaj kompato elpelis el mia konscio. Al tio mi volis denove kiel eble plej forte alkroĉiĝi, por trovi konsolon en la ideo, ke mia plej amato mortis por io granda, kaj ke mia malfeliĉo mem estas parto de ĝi.

Onklino Maria havis ankoraŭ aliajn konsolojn por mi. ”Ne ploru, kara infano,” ŝi diris, kiam ŝi trovis min enprofundiĝinta en funebro. ”Ne estu tiel egoista priplendi tiun, kiu estas nun tiel feliĉa. Li estas inter la feliĉeguloj kaj benante rigardas malsupren al vi. Post kelkaj rapide forfluantaj teraj jaroj, vi lin retrovos en lia plena gloro. Por tiuj, kiuj mortas sur batalkampo, la ĉielo pretigas siajn plej belajn loĝejojn. Feliĉaj tiuj, kiuj estas forvokataj en la momento, kiam ili plenumas sanktan devon. Mortanta soldato preskaŭ atingas la meriton de mortanta martiro.”

”Mi do devas ĝoji, ke Arno – ”

”Ĝoji, ne – tio estus tro multe postulata. Sed vi devas porti vian sorton kun humila rezignacio. Ĝi estas malfeliĉo, kiun la ĉielo sendas al vi, por ke vi eliru el ĝi purigita kaj pli kredanta.”

”Do, por ke mi estu pli pura kaj pli kredanta, Arno devis – ”

”Ne pro tio – sed kiu povas, kiu kuraĝus esplori la komplikajn vojojn de la Providenco? Mi certe ne.”

Kvankam mi ĉiam preskaŭ senintence tiamaniere kontraŭparolis la konsolojn de onklino Maria, mi tamen funde de la animo volonte akceptis la mistikan klarigon, ke mia amegato nun en la ĉielo ĝuas la rekompencon de sia ofermorto, kaj ke lia memoro inter la homoj estas ornamita per la nedetruebla gloro de heroreco.

Kiel kuraĝige – kvankam dolorige – estis impresinta min la granda funebra soleno, kiun mi ĉeestis en la ĉefpreĝejo Sankta Stefano, en la tago antaŭ nia foriro. Estis la De Profundis por niaj militistoj mortintaj en fremda lando kaj tie enterigitaj.

En la mezo de la preĝejo staris alta katafalko ĉirkaŭata de centoj da brulantaj vakskandeloj kaj ornamita per militistaj emblemoj, standardoj, armiloj ktp. De la ĥorejo sonoris la kortuŝe kantata requiem, kaj la ĉeestantoj – plej multe virinoj nigre vestitaj – preskaŭ ĉiuj laŭte ploris. Kaj ĉiu ploris ne nur pro unu, kiun ŝi estis perdinta, sed pro ĉiuj aliaj, kiuj same mortis: ili ja ĉiuj, la kompatindaj, bravaj militfratoj, kune fordonis sian vivon por ni ĉiuj, t. e. por sia lando, por la honoro de la nacio. Kaj la vivantaj soldatoj, kiuj ĉeestis tiun solenon – ĉiuj generaloj kaj oficiroj restintaj en Vieno ĉeestis, kaj kelkaj rotoj da soldatoj plenigis la malantaŭaĵon – ĉiuj ĉi estis pretaj senhezite, senmurmure, sentime, sekvi siajn mortintajn kamaradojn… Jes, kune kun la bonodorfumo, la sonorado kaj la orgensonoj, kun la larmoj verŝitaj pro komuna doloro, sendube agrabla ofero leviĝis al la ĉielo, kaj la Sinjoro de la armeoj certe superŝutis tiujn per sia beno, por kiuj ĉi tiu katafalko estis starigita…

Tiamaniere mi pensis tiam. Almenaŭ per tiuj vortoj la ruĝaj kajeroj priskribas la funebran ceremonion.

Ĉirkaŭ dek kvar tagojn post la sciigo pri la malvenko apud Solferino alvenis la novaĵo pri la subskribo de la pacaj antaŭaran ĝoj en Villafranca. Mia patro kiel eble plej penis, klarigi al mi, ke pro politikaj motivoj estis nepre necese kontrakti tiun pacon; al kio mi respondis, ke ĉiuokaze estas ĝojige pensi, ke la malbona batalado kaj mortado ĉesis; sed mia bona patro nepre volis doni al mi senkulpigajn kialojn: ”Vi ne rajtas kredi, ke ni timas… kvankam ŝajnas, ke ni faris cedeman kontrakton, ni nin ne senhonorigas kaj bone scias, kion ni faras. Se ĝi estus nur afero nia, ni ne estus cedintaj, kaŭze de la negrava malsukceso en Solferino. Ho, ne! Ni nur bezonus sendi novan korpuson, kaj la malamiko tuj forlasus Milanon… sed, Marta, temas pri aliaj ĝeneralaj interesoj. Ni nun rifuzas daŭrigi la militon por konservi la aliajn minacatajn italajn princlandojn, kiujn la sardina ĉefrabisto kune kun sia franca fihelpanto ankaŭ volis ataki. La vandaloj volas marŝi kontraŭ Modena, Toscana – kie, kiel vi scias, regas parencaj dinastioj de nia imperiestra familio – eĉ kontraŭ Romo, kontraŭ la papo. Se ni nun provizore fordonas Lombardion, ni konservas Venecion kaj povas helpi al la suditalaj ŝtatoj kaj al la Sankta Seĝo. Vi do komprenas, ke pro pure politikaj motivoj kaj la intereso de la eŭropa ekvilibro – ”

”Jes paĉjo,” mi interrompis lin, ”mi komprenas. Ha, kial tiuj motivoj ne efikis antaŭ Magenta!” mi ĝeme aldiris. Poste, por ŝanĝi la temon, mi montris pakon da libroj ĵus alvenintan el Vieno.

”Vidu, la libristo sendas al ni diversajn presitaĵojn por ekzameno. Inter ili estas ĵus aperinta verko de angla naturisto, iu Darwin: The Origin of Species – kaj li atentigas nin, ke ĝi estas tre interesa kaj kapabla kaŭzi sensacion.”

”Li lasu min trankvila, la bonulo. Kiu, en epoko tiel grava kiel la nuna, interesiĝus pri tiuspecaj bagateloj? Kio grava por ni povus esti en libro pri specoj de bestoj kaj kreskaĵoj? La konfederacio de italaj ŝtatoj, la hegemonio de Aŭstrio en la Germana Ligo; tiuj estas aferoj gravegaj; ili ekzistos ankoraŭ longtempe en la historio, kiam neniu memoros tiun anglan libron. Atentu pri tio.”

Mi tion atentis.