La ideo pri kreado de speciala lingvo ne estas io nova. Ekzemple:

"Laŭ la konserviĝintaj analaj notoj, unu el la mezepokaj gravuloj de la eklezio, la abatino de la monafiinejo de Rupertberg apud Bingen, Hildegardis (1098-1178), aŭtorino de serio da natursciencaj verkoj, prilaboris eĉ la tutan sistemon de universala skriba kaj parola lingvo: tiu ĉi Ignota lingua per simplicem hominem Hildegardem prolata memorigas laŭ sia strukturo pli malfruajn projektojn de la 19a jarcento. Ĝia alfabeto havis 32 literojn. La plimulto de la vortoj (substantivoj) finiĝis per z: aigonz – dio, aiganz – anĝelo, pariz – patro, mariz – patrino, juz – homo ktp. La tuta vortaro enhavis ĝis 900 vortojn". ^[10]

Kun la pasado de la tempo multaj elstaraj eŭropanoj turnis sian atenton al la problemo de universala lingvo, interalie Descartes, Leibnitz, Komensky, Wilkins, Dalgarno, Urqhuart, Miĉaelis, k.m.a. Tamen estas notinde, ke, kvankam Descartes jam en 1629 korekte difinis la strukturon de la kreota lingvo, tamen ĝis la 19a jarcento la provoj ĝenerale celis kreadon de lingvo filozofia, kun arbitraj elementoj – t.n. aprioraj lingvoj. Ne tiudirekte estis trovota la fina solvo, ĉar tiaj lingvoj aprioraj estis tro malfacile lerneblaj kaj cetere eĉ ne celis uzon far homamasoj. Montriĝis, ke la t.n. "universala lingvo" devas baziĝi sur jam ekzistantaj lingvoj, sed adaptite al la apartaj bezonoj de la uzontoj.

La unua projekto, kiu akiris al si atentindan nombron da seriozaj adeptoj kaj sukcesis disvastiĝi kaj uziĝi nomiĝis Volapuk, kaj estis eldonita en 1880 de germana prelato, Johann Martin Sĉleyer. Pere de populara gazeto, kiun li eldonis germanlingve, Sĉleyer povis propagandi kaj diskonigi sian projekton, kaj en la daŭro de naŭ jaroj la lingvo estis tiel furora, ke ĝia triumfo ŝajnis certa. Laŭ Teo Jung:

"En la jaro 1889 oni jam kalkulis 283 Volapuk-klubojn tra la tuta mondo; ekzistis tiam 316 lernolibroj en 25 lingvoj, aperis 25 gazetoj, el ili 7 redaktitaj ekskluzive en Volapuk. Okazis tri kongresoj volapukistaj, la tria kaj plej grava en la jaro 1889 en Parizo. Tie oni parolis ekskluzive en Volapuk, kaj la triumfo de la lingvo de Sĉleyer ŝajnis definitiva. Sed en la sama jaro komenciĝis jam ĝia falo". ^[11]

Eĉ pli rapide ol ĝi floris, la volapuka movado velkis kaj mortis. Tion kaŭzis ĉefe kelkaj fundamentaj eraroj en la konceptoj de Sĉleyer.

Unue, la lingvo Volapuk, kvankam strukture tre interesa kaj eĉ trafa, estis vere tro malfacile ellernebla. Kvankam la vortmaterialo estis ĉerpita el eŭropaj lingvoj, precipe la angla, la volapukaj formoj estis arbitre tiel ŝanĝitaj, ke rekono plejofte apenaŭ eblis; la nomo mem de la lingvo formiĝis laŭ la anglaj vortoj world kaj speak, sed fariĝis volapuk, la franca douleŭr fariĝis dol, la germana berg fariĝis bel, ktp. Portugalio fariĝis Bodugan. Krome la gramatiko estis vere komplika: unu profesoro de Volapuk kalkulis, ke verbo en Volapuk povas havi 505 440 formojn! La sperto montris, ke reformoj de la lingvo urĝe necesas, se oni volas, ke ĝi plenumu sian rolon en la mondo.

Kaj per tio evidentiĝis dua eraro de Sĉleyer. Li ne lasis en sia lingvo eblecon de natura evoluo. Tio signifas, kompreneble, ke li tute ne konsciis pri la fakto, ke lingvo estas socia fenomeno, kaj apartenas al ĉiuj uzantoj egale. Pro la arbitreco de la materialo, ĉiu nova vorto devis ricevi la aprobon de la aŭtoro, kiu cetere konservis al si ĉiujn rajtojn pri sia verko. Kvankam "aŭtoraj rajtoj" estas respektindaj, ili malebligis ĉi-kaze tiun socian solidarecon, kiu sola tenas vivanta iun lingvon.

"La skismo inter la volapukistoj, manko de unu gvidanta centro, neebleco de laŭgrada plibonigo de la lingvo, sensenca lingva kaj organiza absolutismo de Sĉleyer, kresko de diversopinieco – kondukis al detruo de la intencoj de [reformemuloj]. La societoj komencis likvidiĝi unu post alia. La gazetoj ĉesis sian ekzistadon, malaprobante la foreston de unuanima agado kaj la taktikon de Sĉleyer". ^[12]

Se la leganto scivolas pri la aspekto de tiu kurioza kaj kuraĝa lingvoprovo, jen la komenciĝo de la Patro nia en Volapuk:

O fat obas, kel binol in suls,
Paisaludomoz nem ola,
Komomod monargan ola,
Jenomoz vil olik, as in sul i su tal.

En aliaj cirkonstancoj la fiasko de Volapuk estus povinta entombigi por ĉiam, aŭ almenaŭ dum tre longa tempo, la ideon de arte kreita internacia lingvo. Sed la sorto decidis alie. En 1887, ĝuste kiam Volapuk proksimiĝis al sia apogeo, aperis en Varsovio la unua lernolibro (por rusoj) de alia Lingvo Internacia, kiu, evitante la fundamentajn erarojn de sia konkuranto, estis destinita fariĝi la sola plene sukcesa ekzemplo de tia lingvo – tiel ke la nomo Esperanto (origine la pseŭdonimo de la aŭtoro) fariĝis sinonimo de lingvo arta tra la tuta mondo.

La aŭtoro, d-ro L.L. Zamenhof, jam kiel knabo ekhavis ambicion doti la homaron per komuna lingvo. Juda loĝanto de pola urbo en la tiama Rusa Imperio, li spertis de plej frua aĝo la tragikajn sekvojn de reciprokaj ŝovinismoj inter la diversgentaj loĝantoj de sia urbo, kaj li konkludis, ke al tiuj malamoj gravege kontribuas la lingva diverseco. Li estis do la unua tia projektanto, kiu havis fortan socian motivigon de sia kreemo, kaj por kiu la praktika aplikado kaj utiligo de la lingvo estis unuavica faktoro.

Jam kiel gimnaziano li produktis unuan formon de sia lingvo, sed tiu formo poste perdiĝis. Post universitato (li iĝis medicinisto), li rekomencis la interrompitan laboron kaj dum dek jaroj li prilaboris kaj poluradis sian projekton, provante kaj pruvante ĝin en la plej diversaj kuntekstoj. Laŭ li, la lingvo devis estis laŭeble facile lernebla, kaj uzebla tuj de la lernintoj eĉ se mankus aliaj adeptoj. Ĝi devis ankaŭ havi la eblecon evolui.

Kiel li sukcesis pri tiuj celoj, kaj kia estis la lingvo de li kreita, ni vidos en la posta ĉapitro. Sed la nova lingvo disvastiĝis, unue en la Rusa Imperio, baldaŭ aliloke, kaj komenciĝis tiu jarcento de seninterrompa kaj mondskala uzado de lia lingvo, kies datrevenon oni festis en 1987.

La lingvo Esperanto estas fenomeno unika: ĝi estas la sola arta lingvo en la historio de la mondo, kiu ekvivis kaj daŭre plifariĝis komuna lingvo de homoj el ĉiuj nacioj kaj ĉiuj mondpartoj, krea lingvo de poetoj kaj faka lingvo de sciencistoj, plenrajta komunikilo apud ĉiuj aliaj, laŭdire "naturaj", lingvoj.

Ĝi ne estas, kaj cetere ne celas esti, la lingvo "universala" de la pli fruaj filozofoj. Ĝi neniel kaj neniam celas "forigi" aliajn lingvojn.

Kio ĝi estas, tio estas praktika solvo de la lingva problemaro, kiu maloportunis al la homaro dum miloj da jaroj.