(Por logikistoj kaj lingvistoj)

§39. (Principo de returneblo)

En Esperanto ĉiu vorto estas aparta konstruaĵo, kies signifo dependas nur de la enhavo de tiu vorto (almenaŭ por vortoj konsiderataj sen kunteksto). Ekzistas tamen dependo, parenceco inter la vortoj, kiuj apartenas al unu sama familio; ekzemple, la vorton reĝa oni povas konsideri kiel derivaĵon de reĝ(o) per adjektivigo, kaj oni vidis (§14), ke la vorto reĝeco povas esti konsiderata kiel substantivigo de la adjektivo reĝa.

Nu, la principo de returneblo konsistas en tio, ke se oni revenas al la origina ideo per derivo inversa, oni devas retrovi la originan vorton, kaj reciproke. Ekzemple, la vorton reĝeco oni povas ricevi per substantivigo de adjektivo reĝa, do reciproke, per adjektivigo de substantivo reĝeco oni devas retrovi la formon reĝa; kaj efektive, se en vorto reĝeco oni anstataŭigas finaĵon o per finaĵo a, oni ricevas unue reĝeca, sed sufikso ec estas sinonimo de finaĵo a, do la vorto reĝeca estas pleonasma kaj redukti ĝas je reĝa.

Simile, per substantivigo de verbo reĝi oni ricevis la vorton reĝado (vidu §15); reciproke, per verbigo de substantivo reĝado, oni ricevas unue la verbon reĝadi, sed pro la sinonimeco i = ad, la vorto reĝadi estas pleonasma kaj reduktiĝas je reĝi (origina formo).

Do en Esperanto la vorto reprenas sian originan formon ĉiufoje, kiam oni revenas al la origina ideo, kia ajn estis la vojo sekvata inter la deirpunkto kaj la alvenpunkto.

§40. (Pri pleonasmoj)

Oni vidis, ke la vorto homulo estas pleonasma kaj reduktebla je homo.

Tamen de tio oni ne devas konkludi, ke la formo homulo neniam povos esti uzata. Efektive, preskaŭ neniu vorto estas absolute unusenca, kaj pro tio oni ne devas blinde apliki la regulojn de vortteorio.

Sufikso ul, ekzemple, signifas ne nur ‹persono›, ‹homo›, sed ofte ankaŭ ‹viva estaĵo›, ‹besto›, kaj en tiu ĉi senco sufikso ul jam ne estas sinonimo de hom. Ekzemple, inter nombro da simioj oni povus elmontri iun, kiu speciale sin distingas per homeco, nomante ĝin ‹homulo›.

En tiu ĉi kazo la vorto homulo ne estas pleonasma, ĉar ĝi signifas, ne homhom'o, sed hombesto (‹besto hom'a›).

Similajn rimarkojn oni povas fari koncerne la vortojn reĝeca kaj reĝadi, kiuj laŭlogike estas redukteblaj je reĝa, reĝi (§39), sed ne ĉiam, ĉar finaĵo a enhavas ideon ne nur ‹ec'an› sed ankaŭ ‹rilat'an› , kaj sufikso ad enhavas ideon ne nur de ‹ag'o› sed ankaŭ de ‹daŭr'o›.

Fine, la sama sufikso povas esti jen pleonasma, jen ne pleonasma laŭ la ideo, kiu sin kaŝas inter la sufikso kaj la radiko. Ekzemple, sintezante la ideon ‹ujo (el speco) kaldron›, oni trovas: kaldron'ujo, kiu reduktiĝas je kaldron'o; sed, se oni sintezas la ideon ‹ujo (por) kaldronoj›, oni trovas la vorton kaldronujo, kiu estas nereduktebla.

En la unua kazo la vorto kaldronujo estas pleonasma, ĉar kaldron kaj uj rilatas al la sama objekto, dum en la dua kazo ili rilatas al malsamaj objektoj.

§41. (Sufiksoj inversaj)

1. Sufiksoj il kaj ad. La ago kaj la ilo per kiu oni faras la agon estas ideoj inversaj. Ekzemple, la vorto tranĉ'o montras agon, dum la vorto martel'o montras ilon; reciproke tranĉ'il'o estas ilo, kaj martel'ad'o estas ago.
   Nu, kion signifas la vortoj: tranĉ'il'ad'o kaj martel'ad'il'o?
   La unua signifas: ‹ago (karakterizata per) tranĉilo›, t. e.: tranĉ'o, kaj la dua signifas: ‹ilo (karakterizata per) martelado›, t. e. martel'o. Sekve: tranĉilado = tranĉo, kaj marteladilo = martelo. Alivorte sufikso verba ad nuligas la sufikson substantivan il, kaj reciproke: il + ad = 0, kaj ad + il = 0.
2. Sufiksoj ul (aŭ aĵ) kaj ec. La kvalito kaj la persono (aŭ objekto), kiu posedas tiun kvaliton estas ideoj inversaj.
   Ekzemple, la vortoj kapabl'o, blu'o, ktp., montras ecojn, dum la vortoj reĝ'o, tabl'o, ktp., montras ulojn aŭ aĵojn; reciproke, kapabl'ulo, blu'aĵo, ktp. estas uloj aŭ aĵoj, kaj reĝ'eco, tabl'eco, ktp., estas ecoj. Nu, estas evidente, ke: kapabl'ul'ec'o = ‹eco (de) kapablulo› = kapabl'o; blu'- aĵ'ec'o = ‹eco (de) aĵo blua› = blu'o. Simile: reĝ'ec'ul'o = ‹ulo (karakterizata per) eco de reĝ› = reĝ'o, kaj: tabl'- ec'aĵ'o = tabl'o. Sekve, sufikso adjektiva ec nuligas la sufiksojn substantivajn ul aŭ aĵ, kaj reciproke, t. e.: aĵ + ec (aŭ ul + ec) = 0, kaj ec + aĵ (aŭ ec + ul) = 0.
3. Sufiksoj ig, iĝ kaj ant, at. Tiuj sufiksoj estas inversaj, ĉar: konstru'i = ‹iĝi konstru'anta› aŭ ‹igi konstru'ata›; alivorte: konstru'i = konstru'ant'ig'i = konstru'at'ig'i, simile: bel'a = bel'ig'int'a = bel'ig'it'a.
   Do la verbaj sufiksoj ig, iĝ nuligas la participajn sufiksojn at, ant, aŭ reciproke; tiamaniere, ke: ant + iĝ = iĝ + ant = 0, kaj at + ig = ig + at = 0.

§42. (Rilatoj inter Substantivo, Adjektivo kaj Verbo)

Oni vidis (§15), ke la Adjektivo kaj la Verbo estas formoj simetriaj kompare al Substantivo: reĝ, reĝ'a, reĝ'ec'o; reĝ, reĝ'i, reĝ'ad'o. Oni povas diri, ke Substantivo estas la ‹substanco›, la ‹korpo› de la parolo, dum Adjektivo kaj Verbo estas kvazaŭ la du flugiloj, kiuj donas vivon al tiu korpo per aldono de ‹kvalito› kaj ‹ago›.

Oni povas transiri senpere de Substantivo al Adjektivo, aŭ reciproke: reĝ, reĝ'a; bel, bel'o; ankaŭ, de Substantivo al Verbo, aŭ reciproke: reĝ, reĝ'i; konstru, konstru'o.

Sed de Adjektivo al Verbo la transiro ne estas senpera, ĉar oni devas montri, ĉu la transiro okazas en senco aktiva, aŭ en senco pasiva.

Por iri de Verbo al Adjektivo, oni uzas do la du sufiksojn participajn: konstru'ant'a, konstru'at'a^[28]; kontraŭe por iri de Adjektivo al Verbo oni uzas la du verbajn sufiksojn (ig, iĝ): bel'ig'i, bel'iĝ'i, kaj tio klarigas, kial la sufiksoj ig, iĝ estas inversaj je la sufiksoj at, ant.

Resume, oni povas montri la rilatojn inter Substantivo,

Adjektivo kaj Verbo per la jena figuraĵo:

§43. (Diferenco inter ‹signifo› kaj ‹senco›)

Signifo estas io absoluta, dum senco estas io relativa, diversa aspekto de la sama signifo. Oni parolas ekzemple pri ‹senco konkreta› kaj ‹senco abstrakta›, ‹senco speciala› kaj ‹senco ĝenerala›, ‹senco propra› kaj ‹senco figura›, ‹senco aktiva kaj senco pasiva›, ktp. Kiel ni jam diris (§22): la signifon de vorto fiksas la vorto mem, sed ĝian sencon fiksas la kunteksto.

§44. (La ĉefa problemo de vortteorio)

Neniu iam dubis pri la signifo de vortoj kiel homo, tablo, blua, skribi, sed pri la signifo de la vorto blu'o (substantivigo de adjektivo) aŭ de la vorto skrib'o (substantivigo de verbo) oni multe, tre multe diskutis.

Tamen, ekzistas nenia diferenco inter analizo de vorto homo kaj tiu de vortoj bluo aŭ skribo.

1. Analizo de homo. Laŭ zoologia vidpunkto, ‹homo› estas ‹dupiedulo› aŭ, se oni preferas, ‹vertebrulo›; kaj tio signifas, ke ‹ĉiuj homoj estas vertebruloj›, aŭ ke la ideo ‹vertebrul› estas entenata en la ideo ‹hom›. Simile, la ideo ‹vertebrul› entenas la pli ĝeneralan ideon de ‹ul'o›, ĉar ĉiuj vertebruloj estas uloj; siavice, ĉiuj ‹ul'oj› estas ‹aĵ'oj›, ‹konkretaĵ'oj›; kaj fine, ĉiuj ‹konkretaĵ'oj› estas ‹oj›, t. e. ‹ekzistaĵ'oj› (en plej ĝenerala senco, konkreta aŭ abstrakta).
   De tio sekvas, ke la vorto homo, kvankam unusignifa, estas diverssenca laŭ la kategorio al kiu oni ĝin komparas.
   Radiko hom entenas la ideojn: hom(vertebrul)( ul)(konkretaĵ)(o), la vorto homo povas do havi la pli kaj pli ĝeneralajn sencojn: hom'o = ‹vertebrulo hom›, hom'o = ‹ulo hom›, hom'o = ‹konkretaĵo hom›, kaj fine: hom'o = ‹o hom›, ‹ekzistaĵo hom›, en plej ĝenerala senco, (konkreta, kaj abstrakta); do, la vorto hom'o havas ne nur diversajn sencojn konkretajn, sed en ĝia plej ĝenerala senco ĝi eĉ tuŝas la sencon abstraktan (homeco).
   Kaj tio klarigas, kial ideo per si mem konkreta povas per la kunteksto akiri kelkafoje sencon abstraktan.
2. Analizo de bluo. Tiu analizo estas tute simila al la analizo de homo. La ideo ‹blu› entenas ideon de ‹koloro›; la ideo ‹kolor› entenas ideon de ‹ec'o›; la ideo ‹ec'o› entenas ideon de ‹abstrakt'o›; kaj fine, la ideo ‹abstrakt'o› entenas la ideon ‹o› en ĝia plej ĝenerala senco (‹ekzistaĵo› abstrakta aŭ konkreta). La vorto blu'o estas do analizebla jene: blu(kolor)(ec)(abstrakt)(o), kaj sekve, tiu vorto havas la pli kaj pli ĝeneralajn sencojn: blu'o = ‹koloro blu›, blu'o = ‹eco blu›, blu'o = ‹abstrakto blu›, kaj blu'o = ‹o blu›, ‹ekzistaĵo blu› (abstrakta aŭ konkreta).
   Do la vorto bluo, kvankam unusignifa, havas diversajn sencojn abstraktajn, kaj en ĝia plej ĝenerala senco ĝi eĉ tuŝas al la senco konkreta (bluaĵo). Tio klarigas, kial ideo per si mem abstrakta povas per la kunteksto akiri kelkafoje sencon konkretan.
3. Analizo de skribo. Tiu analizo ankaŭ estas simila al la antaŭaj. La ideo ‹skrib› entenas ideon de ‹ag'o›, la ideo ‹ag'o› entenas ideon de ‹abstrakt'o›, kaj fine la ideo ‹abstrakt'o› entenas la ideon ‹o› (‹ekzistaĵo› abstrakta aŭ konkreta). La vorto skrib'o estas do analizebla jene: skrib(ag)(abstrakt)(o), kaj sekve tiu vorto povas havi la pli kaj pli ĝeneralajn sencojn: skrib'o = ‹ago skrib›, skrib'o = ‹abstrakto skrib›, kaj skrib'o = ‹o skrib›, ‹ekzistaĵo skrib› (abstrakta aŭ konkreta). Do, la vorto skribo, kvankam unusignifa, havas diversajn sencojn abstraktajn, kaj en ĝia plej ĝenerala senco ĝi eĉ tuŝas al la senco konkreta (skribaĵo), t. e. al la konkreta rezulto de la ago.

---

Rimarko. Kiam oni volas fari diferencon inter la diversaj sencoj de la vorto, oni povas uzi la pleonasmajn formojn blukoloro, blueco, skribado, ktp., sed tion oni ne faru sennecese (principo de sufiĉo).