Liczby zmiennoprzecinkowe i ich własności

Zapoznaj się z artykułem o binarnym kodowaniu liczb

 

Poznane dotychczas kody binarne - NBC i U2 - pozwalają kodować jedynie liczby całkowite. Na szczęście ich definicje można rozszerzyć, tak aby możliwym stało się kodowanie liczb ułamkowych. Wykorzystamy tutaj rozwiązanie zastosowane w systemie dziesiętnym. Zapiszmy z oznaczeniem wag liczbę 2754,8932:

wagi pozycji 1000 100 10 1   0,1 0,01 0,001 0,0001
103 102 101 100   10-1 10-2 10-3 10-4

cyfry
 
2 7 5 4 , 8 9 3 2
numery pozycji 3 2 1 0   -1 -2 -3 -4

Zapis liczby składa się z dwóch części oddzielonych przecinkiem:

Jeśli oznaczymy numery pozycji ułamkowych kolejnymi liczbami ułamkowymi (co jest naturalne, ponieważ tworzy ciąg 3 2 1 0 -1 -2 -3 ...), to wagi pozycji w całym zapisie liczby są równe podstawie systemu 10 podniesionej do potęgi równej numerowi pozycji. Na przykład cyfra 9 znajduje się na pozycji -2. Waga tej pozycji to 10-2 = 0,01. Zatem cyfra 9 określa 9 setnych. Taki sposób zapisu liczby nosi nazwę zapisu stałoprzecinkowego (ang. fixed point notation), a liczba nazywa się liczbą stałoprzecinkową (ang. fixed point number).

Zasadę tę możemy w prosty sposób rozszerzyć na dowolny system pozycyjny:

 

Niech p  będzie podstawą systemu pozycyjnego, C  jego cyfrą należącą do zbioru {0,1,...,p-1} cyfr, a L  zapisem liczby o n  cyfrach całkowitych i m  cyfrach ułamkowych:

 

        L  = Cn-1Cn-2...C2C1C0,C-1C-2...C-m

 

Wtedy wartość W  liczby obliczamy sumując iloczyny wszystkich cyfr zapisu liczby przez ich wagi pozycji:

 

        W  = Cn-1pn-1 + Cn-2pn-2 + ...+ C2p2 + C1p1 + C0p0 + C-1p-1 + C-2p-2 + ...+ C-mp-m

 

Przykłady:

p = 5,  L = 32,213

W = 3 × p1 + 2 × p0 + 2 × p-1 + 1 × p-2 + 3 × p-3
W = 3 × 51 + 2 × 50 + 2 × 5-1 + 1  × 5-2 + 3 × 5-3
W = 3  × 5 + 2 × 1 + 2 × 1/5 + 1 × 1/25 + 3 × 1/125
W = 15 + 2 + 2/5 + 1/25 + 3/125
W = 17 58/125

 

p = 3, L = 2201,2212

W = 2 × 33 + 2 × 32 + 0 × 31 + 1 × 30 + 2 × 3-1 + 2 × 3-2 + 1 × 3-3 + 2 × 3-4
W = 2 × 27 + 2 × 9 + 0 × 3 + 1 × 1 + 2 × 1/3 + 2 × 1/9 + 1 × 1/27 + 2 × 1/81
W = 54 + 18 + 1 + 2/3 + 2/9 + 1/27 + 2/81
W = 73 77/81

 

p = 2, L = 11011,11101

W = 1 × 24 + 1 × 23 + 0 × 22 + 1 × 21 + 1 × 20 + 1 × 2-1 + 1 × 2-2 + 1 × 2-3 + 0 × 2-4 + 1 × 2-5
W = 1 × 16 + 1 × 8 + 0 × 4 + 1 × 2 + 1 × 1 + 1 × 1/2 + 1 × 1/4 + 1 × 1/8 + 0 × 1/16 + 1 × 1/32
W = 16 + 8 + 2 + 1 + 1/2 + 1/4 + 1/8 + 1/32
W = 27 29/32

 

Dwójkowe liczby stałoprzecinkowe

W kodzie binarnym możemy stosować tylko bity o wartościach 0 lub 1. Nie można zatem umieścić znaku przecinka w słowie kodowym. Dwójkowy zapis stałoprzecinkowy polega na określeniu w definicji pozycji przecinka i wg tej pozycji obliczamy wagi pozostałych bitów liczby.

 

Przykład:

W 8 bitowym kodzie stałopozycyjnym NBC przecinek znajduje się pomiędzy bitem b2 a b1. Obliczyć wartość liczby 11011011 zapisanej w tym systemie.

Najpierw zapisujemy liczbę z przecinkiem wstawionym pomiędzy bity b2 a b1:

 

  b7 b6 b5 b4 b3 b2   b1 b0
L =  1 1 0 1 1 0 , 1 1

 

Teraz wyznaczamy wagi pozycji i obliczamy wartość liczby sumując wagi pozycji, na których stoi cyfra 1:

 

  25 24 23 22 21 20   2-1 2-2
L =  1 1 0 1 1 0 , 1 1

W = 25 + 24 + 22 + 21 + 2-1 + 2-2
W = 32 + 16 + 4 + 2 + 1/2 + 1/4
W = 54 3/4

 

Zadania

1. Przecinek na pozycji pomiędzy b3 a b2, L = 11001111. Obliczyć wartość L w systemie dziesiętnym.

2. Przecinek na pozycji pomiędzy b4 a b3, L = 11011101. Obliczyć wartość L w systemie dziesiętnym.

3. Przecinek na pozycji pomiędzy b5 a b4, L = 11101011. Obliczyć wartość L w systemie dziesiętnym.

 

Przeliczanie liczby dziesiętnej na stałoprzecinkową w systemie dwójkowym wykonujemy wg następującego algorytmu:

Liczbę dziesiętną rozdzielamy na część całkowitą LC oraz ułamkową LU.

Część całkowitą LC przeliczamy na system NBC wg poznanych wcześniej zasad - dzielimy ją przez 2, otrzymane reszty są cyframi liczby binarnej branymi w kierunku odwrotnym. Po podziale za nową liczbę przyjmujemy część całkowitą z dzielenia. Operację kontynuujemy dotąd, aż otrzymamy w dzieleniu wynik 0.

Część ułamkową mnożymy przez 2. Za kolejne cyfry ułamkowe w NBC przyjmujemy część całkowitą z wyniku mnożenia. Za nowe LU przyjmujemy część ułamkową. Operację powtarzamy dotąd, aż otrzymamy część ułamkową równą 0 lub zadaną liczbę cyfr ułamkowych.

 

Przykład:

Przeliczyć na stałoprzecinkowy zapis NBC liczbę dziesiętną 137,609375.

Rozdzielamy liczbę na część całkowitą i ułamkową:

 

LC = 137
LU = 0,609375

 

Przeliczamy część całkowitą LC na NBC:

 

137 : 2 =  68  i reszta 1
68 : 2 =  34  i reszta 0
34 : 2 =  17  i reszta 0
17 : 2 =  8  i reszta 1
8 : 2 =  4  i reszta 0
4 : 2 =  2  i reszta 0
2 : 2 =  1  i reszta 0
1 : 2 =  0  i reszta 1 - koniec, ponieważ wynikiem dzielenia jest 0

LC = 10001001(2)

 

Teraz przeliczamy część ułamkową LU na ułamkowe cyfry NBC:

 

0,609375 × 2 =  1,21875  → 0,1
0,21875 × 2 =  0,4385  → 0,10
0,4385 × 2 =  0,875  → 0,100
0,875 × 2 =  1,75  → 0,1001
0,75 × 2 =  1,5  → 0,10011
0,5 × 2 =  1,0  → 0,100111 - koniec, ponieważ część ułamkowa wyniku jest równa 0

 

Łączymy ze sobą wyznaczone części całkowitą i ułamkową:

 

L = 137,609375(10) = 10001001,100111(2)

 

Zadania

Przeliczyć na system NBC następujące liczby dziesiętne:

121,828125    438,375    511,998046875

 

Ułamki okresowe w systemie dwójkowym

Spróbujmy przeliczyć na system dwójkowy ułamek dziesiętny 0,1 (jedna dziesiąta):

 

0,1 × 2 =  0,2  → 0,0
0,2 × 2 =  0,4  → 0,00
0,4 × 2 =  0,8  → 0,000
0,8 × 2 =  1,6  → 0,0001
0,6 × 2 =  1,2  → 0,00011
0,2 × 2 =  0,4  → 0,000110
0,4 × 2 =  0,8  → 0,0001100
0,8 × 2 =  1,6  → 0,00011001
0,6 × 2 =  1,2  → 0,000110011
... ...  → 0,0001100110011001100110011...

 

Widzimy wyraźnie, iż obliczenia powtarzają się w kółko od wartości 0,2. Otrzymujemy ułamek okresowy nieskończony:

 

0,1(10) = 0,0(0011)

 

Obliczenia będą również wykonywane w nieskończoność dla ułamków 0,2  0,4  0,6  i  0,8  - a także 0,3 i 0,9.  Ułamki te w systemie binarnym są nieskończonymi ułamkami okresowymi. Ponieważ komputer operuje na liczbach skończonych - np. 16, 32, 64, 80 bitowych, to nie będą one zapamiętane dokładnie. Obliczenia, w których występują takie ułamki będą obliczeniami przybliżonymi, obarczonymi błędami zaokrągleń. Jak zobaczymy później, wynikają z tego bardzo poważne konsekwencje, o których musi wiedzieć każdy informatyk.

 

Szybki odczyt części ułamkowej liczby binarnej

Okazuje się, iż części ułamkowej liczby binarnej wcale nie musimy obliczać jako ułamka. Możemy przenieść na system binarny sposób odczytu części ułamkowej w systemie dziesiętnym. Przyjrzyj się poniższym przykładom:

 

5,6  → 5 6/10  : waga ostatniej pozycji 1/10
5,69  → 5 69/100  : waga ostatniej pozycji 1/100
5,692  → 5 692/1000  : waga ostatniej pozycji 1/1000
5,6924  → 5 6924/10000  : waga ostatniej pozycji 1/10000

 

Reguła jest następująca - część ułamkową traktujemy jak liczbę całkowitą, którą mnożymy przez wagę ostatniej pozycji. Zatem w systemie dwójkowym mamy:

 

101,1  = 5 1/2  : waga ostatniej pozycji 1/2
101,011  = 5 3/8  : waga ostatniej pozycji 1/8
110,1101  = 6 13/16  : waga ostatniej pozycji 1/16
111,11101  = 7 29/32  : waga ostatniej pozycji 1/32, itd.

 

Zakres stałoprzecinkowych liczb NBC

Mamy daną liczbę stałoprzecinkową NBC o n  bitach całkowitych i m  bitach ułamkowych. Zakres określamy wyznaczając najmniejszą i największą liczbę, którą da się przedstawić w tym systemie.

Najmniejsza liczba będzie wtedy, gdy wszystkie bity są ustawione na 0:

 

000...000 , 000...000
n  bitów
całkowitych
  m  bitów
ułamkowych

Wmin = 0

 

Największą liczbę otrzymamy, gdy wszystkie bity są ustawione na 1:

 

111...111 , 111...111
n  bitów
całkowitych
  m  bitów
ułamkowych

Część całkowita tej liczby jest równa:
 

WC = 2n  - 1

 

Część ułamkowa jest równa:

 

WU = 1 - 2-m  (wyprowadź ten wzór jako ćwiczenie - rozważ kolejne wartości 0,1  0,11  0,111 itd.)

 

Zatem

 

Wmax = WC + WU = 2n  - 1 + 1 - 2-m

Wmax = 2n  - 2-m

 

Stąd zakres liczb NBC dla n bitów całkowitych i m bitów ułamkowych wynosi

 

Z = <0, ... 2n  - 2-m>

 

Zadania

1. Oblicz zakresy liczb NBC:

    n =   8, m = 8
    n = 12, m = 4
    n = 24, m = 8

2. Oblicz zakres 16 bitowej stałoprzecinkowej liczby NBC, w której pozycja przecinka znajduje się pomiędzy bitami b5 i b4

 

System stałoprzecinkowy U2

W systemie U2 najstarszy bit posiada wagę ujemną. Wartość bezwzględna tej wagi jest taka sama jak w systemie NBC. Zatem wzór obliczeniowy jest następujący

LU2 = bn-1bn-2 ... b1b0 , b-1b-2...b-m

WU2 = bn-1 × (- 2n-1) + bn-2 × 2n-2 +  ... + b1 × 21 + b0 × 20 +  b-1 × 2-1 + b-2 × 2-2 + ...+ b-m × 2-m

 

Przykład:

Obliczyć wartość liczby U2:  1001,1101

W = 1 × (-23) + 0 × 22 + 0 × 21 + 1 × 20 + 1 × 2-1 + 1 ×  2-2 + 0 × 2-3 + 1 × 2-4
W = 1 × (-8) + 0 × 4 + 0 × 2 + 1 × 1 + 1 × 1/2 + 1 × 1/4 + 0 × 1/8 + 1 × 1/16
W = -8 + 1 + 1/2 + 1/4 + 1/16
W = -7 + 13/16
W = -6 3/16

 

Zadania

Obliczyć wartość poniższych liczb U2:

1000,0001    1111,1111    1,0000011

 

 

Przeliczanie liczb dziesiętnych na U2 najprościej można wykonać wg następującego algorytmu:

Jeśli liczba jest dodatnia, to przeliczamy ją wg metody podanej dla liczb NBC, a wynik uzupełniamy bitami 0 do wymaganego formatu.

Jeśli liczba jest ujemna, to znajdujemy reprezentację jej modułu w NBC, wynik uzupełniamy bitami 0 do wymaganego formatu, po czym przekształcamy go na liczbę ujemną U2 wg algorytmu:

Idziemy po kolejnych bitach od strony lewej do prawej. Końcowe zera przepisujemy bez zmian aż napotkamy pierwszą jedynkę. Jedynkę przepisujemy a pozostałe bity przepisując negujemy.

 

Przykłady:

Przeliczyć liczbę 7 3/4 na liczbę U2 o n = 5, m = 3:

7 = 111
3/4 = 0,11
L = 00111,110 (po uzupełnieniu bitami 0 do wymagań formatu U2)

 

Przeliczyć liczbę -35 15/32 na liczbę U2 o n = 8, m = 8

Przeliczamy moduł liczby:

 

35 = 100011
15/32 = 0,01111

 

Tworzymy dodatnią liczbę U2 uzupełniając bitami 0 do wymagań tego formatu:

 

00100011,01111000

 

Stosujemy podany algorytm zamiany na liczbę ujemną:

Końcowe zera przepisujemy wraz z pierwszą jedynką

 

00100011,01111000
1000

 

Pozostałe bity przepisujemy zanegowane:

 

00100011,01111000
11011100,10001000

 

I ostatecznie:

 

-35 15/32 = 11011100,10001000

 

Zadania

Przeliczyć podane liczy na stałoprzecinkowy system U2 o parametrach n = 5 i m = 3:

-21/4     -113/4    -51/2

 

Liczby zmiennoprzecinkowe

Z liczbami zmiennoprzecinkowymi (ang. floating point numbers) w systemie dziesiętnym spotkałeś się na fizyce, gdzie bardzo duże lub bardzo małe wartości przedstawia się w tzw. notacji naukowej:

 

3,6 × 1025      1,8 × 10-12  itd.

 

Zapis liczby zmiennoprzecinkowej zbudowany jest z trzech liczb:

 

WFP = m  × pc

m  - mantysa, liczba stałoprzecinkowa
p  - podstawa systemu
c  - cecha, liczba całkowita ze znakiem

 

W systemie dwójkowym podstawa p jest równa 2, zatem otrzymujemy następujący wzór na wartość dwójkowej liczby zmiennoprzecinkowej:

 

WFP = m  × 2c

 

W dwójkowym kodzie zmiennoprzecinkowym bity są odpowiednio rozdzielone na bity reprezentujące wartość cechy oraz bity reprezentujące wartość mantysy. Na potrzeby szkolne zdefiniujmy prosty kod zmiennoprzecinkowy. Słowo kodowe będzie zbudowane z 8 bitów podzielonych po połowie na bity cechy i bity mantysy:

 

słowo kodu FP b7b6b5b4 b3b2b1b0
  cecha mantysa

 

Umawiamy się, iż bity cechy reprezentują 4-ro bitową liczbę U2. Wagi tych bitów są zatem następujące:

 

wagi bitów -8 4 2 1
bity cechy:  b7 b6 b5 b4

 

Bity mantysy reprezentują 4-ro bitową stałoprzecinkową liczbę U2. Miejsce przecinka ustalamy pomiędzy b3 a b2. Zatem wagi bitów mantysy są następujące:

 

wagi bitów -1   1/2 1/4 1/8
bity mantysy:  b3 , b2 b1 b0

 

Przykłady:

Obliczyć wartość liczby LFP = 00110101

Wartość liczby obliczamy korzystając z powyższej definicji znaczenia bitów w kodzie FP. Najpierw bity rozdzielamy na bity cechy i bity mantysy:

 

c = 0011

m = 0101

 

Teraz traktujemy te bity zgodnie z definicją kodu i wyliczamy wartość cechy oraz mantysy:

 

c = 0011U2 = 3

m = 0,101U2 = 5/8

 

Mając wyliczoną mantysę m i cechę c obliczamy wartość liczby zmiennoprzecinkowej wg wzoru:

 

WFP = m × 2c
WFP = 5/8 × 23 = 5/8 × 8 = 5

 

 

Obliczyć wartość liczby LFP = 11100011

c = 1110U2 = -2

m = 0,011U2 = 3/8

WFP = 3/8 × 2-2 = 3/8 × 1/4 = 3/32

 

 

Obliczyć wartość liczby LFP = 10001111

c = 1000U2 = -8

m = 1,111U2 = -1 + 7/8 = -1/8

WFP = -1/8 × 2-8 = -1/8 × 1/256 = -1/2048

 

Zadania

Obliczyć wartość liczb FP zgodnie z podaną definicją:

11001100     01110001    00001000

 

Zakres liczb zmiennoprzecinkowych

Obliczymy teraz największą dodatnią oraz najmniejszą ujemną liczbę, którą da się przedstawić w zdefiniowanym powyżej kodzie FP.

Liczba FP jest iloczynem mantysy m oraz potęgi 2c. Zatem wartość największą przyjmie wtedy, gdy mantysa i cecha będą największe. Cecha jest 4-ro bitową całkowitą liczbą U2 i największą wartość przyjmuje dla kodu:

 

cmax = 0111U2 = 7

 

Mantysa jest 4-bitową stałoprzecinkową liczbą U2 i największą wartość przyjmuje, podobnie do cechy, dla kodu:

 

mmax = 0,111U2 = 7/8

 

Stąd:

 

WFPmax = mmax × 2Cmax = 7/8 × 27 = 7/8 × 128 = 7 × 16 = 112

 

Teraz policzymy najmniejszą liczbę ujemną. Znów korzystamy z faktu, iż wartość liczby FP jest iloczynem mantysy i potęgi liczby 2. Najmniejszą ujemną liczbę FP otrzymamy dla maksymalnej cechy:

 

cmax = 0111U2 = 7

 

oraz dla najmniejszej ujemnej mantysy:

 

mmin = 1,000U2 = -1

 

Stąd:

 

WFPmin = mmin × 2Cmax = -1 × 27 = -1 × 128 = -128

 

Zakres możliwych do przedstawienia liczb zmiennoprzecinkowych w zdefiniowanym powyżej kodzie FP obejmuje przedział od -128 do 112.

 

Precyzja liczb zmiennoprzecinkowych

Po wyznaczeniu zakresu liczb FP możemy przypuszczać, iż nasz kod będzie w stanie przedstawić każdą liczbę całkowitą z tego zakresu. Sprawdźmy to. Spróbujmy zakodować liczbę 9. W tym celu musimy wyznaczyć mantysę m < 1 oraz wykładnik c taki, aby zachodziła równość:

 

9 = m × 2c

 

Do rozwiązania dojdziemy stosując kolejne tożsamości:

 

9 = 9 × 20
9 = 9/2 × 21
9 = 9/4 × 22
9 = 9/8 × 23
9 = 9/16 × 24

 

Zatem m = 9/16, a c = 4. Wyznaczamy kod binarny cechy i mantysy:

 

c = 4 = 0100U2

m = 9/16 = 0,1001U2

 

I tutaj napotykamy na problem - mantysa wyszła nam 5-bitowa, tymczasem nasz kod definiuje mantysę 4-bitową. Ostatni bit wyznaczonej mantysy nie mieści się w kodzie i musi zostać odrzucony, zatem:

 

m = 0,100U2

 

Otrzymujemy słowo kodu FP:

 

LFP = 01000100

 

Teraz obliczmy jego wartość:

 

c = 0100U2 = 4

m = 0,100U2 = 1/2

WFP = m × 2c = 1/2 × 24 = 1/2 × 16 = 8, a miało być 9!

 

Co się tutaj stało. Otóż nasz system zapamiętuje liczby tylko z precyzją do 3 bitów, gdyż tyle potrafi zapamiętać mantysa Za precyzję będziemy rozumieli liczbę bitów liczby, które pozostają po odrzuceniu z przodu i z tyłu jej zapisu dwójkowego wszystkich zer. Np:

 

01000 →  1 - precyzja 1 bit
01100 →  11 - precyzja 2 bity
010100 →  101 - precyzja 3 bity
010110 →  1011 - precyzja 4 bity
0010000010 →  1000001 - precyzja 7 bitów

 

Ponieważ liczba 9 = 1001 wymaga precyzji 4-bitowej, to nie może być dokładnie zapamiętana w naszej mantysie, która na ten cel ma tylko 3 bity (dla liczb dodatnich, dla ujemnych bitów jest 4). Co ciekawe, liczbę 10 = 1010 da się bez problemu zapisać w naszym systemie FP:

 

10 = 10 × 20
10 = 10/2 × 21 = 5 × 21
10 = 5/2 × 22
10 = 5/4 × 23
10 = 5/8 × 24 - koniec, ponieważ mamy mantysę mniejszą od 1:

c = 4 = 0100U2

m = 5/8 = 0,101U2

LFP = 01000101

 

Nie utraciliśmy żadnego bitu, zatem kod reprezentuje dokładną wartość liczby.

 

Zapamiętaj:

Mantysa wpływa na precyzję liczby FP. Im więcej bitów posiada mantysa, tym dokładniej można zapisać w niej daną liczbę rzeczywistą. Liczby wymagające większej precyzji niż może zapewnić mantysa są przechowywane z zaokrągleniem, czyli z pewnym błędem.

Cecha wpływa na zakres możliwych do zakodowania liczb w danym systemie FP. Im więcej bitów posiada cecha, tym większy jest zakres liczb FP.

 

Zadania

Stosując tożsamości przelicz podane liczby dziesiętne na kod FP, który zdefiniowaliśmy powyżej:

31/2    7    3/64

 


   I Liceum Ogólnokształcące   
im. Kazimierza Brodzińskiego
w Tarnowie

©2024 mgr Jerzy Wałaszek

Dokument ten rozpowszechniany jest zgodnie z zasadami licencji
GNU Free Documentation License.

Pytania proszę przesyłać na adres email: i-lo@eduinf.waw.pl

W artykułach serwisu są używane cookies. Jeśli nie chcesz ich otrzymywać,
zablokuj je w swojej przeglądarce.
Informacje dodatkowe