Rozdział 11: Tworzenie słów w esperanto

Niezmienne morfemy esperanckie

Języki łączą ze sobą morfemy w celu tworzenia słów. Morfemy są małymi słówkami i częściami słówek, które posiadają własne znaczenia. W języku angielskim słowo dog  zawiera tylko jeden morfem, lecz dogs  ma ich dwa, dog  oraz s. Morfem -s  oznacza "więcej niż jeden". Słowo learned  zawiera morfem -ed, który oznacza "odbyło się w przeszłości".

W wielu językach, również w angielskim, morfemy zmieniają się wewnątrz siebie. Na przykład mouse  (mysz) zmienia się w mice  (myszy), aby zaznaczyć, że jest więcej niż jedna mysz. Give  zmienia się w gave, aby zaznaczyć, że ta czynność miała miejsce w przeszłości.

 Przy każdej zmianie wewnątrz morfemu obcokrajowiec ma dodatkowy ciężar nauki, z którym musi sobie poradzić. Skoro setki angielskich morfemów zmieniają się wewnątrz siebie, daje to w sumie istotny narzut w nauce.

Morfemy esperanckie nie zmieniają się wewnątrz siebie. Po nauczeniu się esperanckiego morfemu uczniowie nie muszą się już martwić zapamiętywaniem jego odmian.

Mówcy i pisarze esperanccy mogą swobodnie łączyć ze sobą niezmienne morfemy tego języka w celu tworzenia nowych, natychmiast rozpoznawalnych słów.

Kur  jest morfemem oznaczającym "bieg". (Samo kur  zwykle nie stosuje się w charakterze słowa.) Dodając końcówkę rzeczownikową -o  dostajemy kuro, co oznacza "bieganie, bieg". Dodając inne końcówki czasownikowe otrzymamy poniższe formy:

 

         Dodając –i, tworzymy bezokolicznik kuri (biegać).

         Dodając –is,  tworzymy formę czasu przeszłego kuris (biegał).

         Dodając –as, tworzymy formę czasu teraźniejszego kuras (biegnie).

         Dodając –os, tworzymy formę czasu przyszłego kuros (pobiegnie).

         Dodając –us,  tworzymy tryb warunkowy kurus (biegałby).

         Dodając –u,  tworzymy tryb rozkazujący kuru (biegnij!).

 

Powyższe końcówki można dodawać do dowolnego morfemu w celu utworzenia czasownika, jeśli czasownik wynikowy ma sens.

Oto cała sztuka.

 

Zmieniające się morfemy angielskie

Podobny morfem angielski run  jak najbardziej zmienia się wewnątrz siebie. Run  staje się w czasie przeszłym ran.  W rzeczowniku odsłownym run  staje się runn  jako część running.

Oto osiem angielskich morfemów, które zmieniają się wewnątrz siebie:

 

   1    tooth teeth    
2 think thought    
3 meet met    
4 forget forgettable    
5 army armies    
6 man men    
7 sink sank sunk  
8 lie lay lain lying

 

Oto odpowiadające im formy słów w esperanto. Niezmienny rdzeń pisany jest tłustym drukiem w kolorze zielonym. W angielskich słowach nie można zaznaczyć tłustym drukiem niezmiennych  rdzeni, bo takich nie ma.

 

   1    dento dentoj    
2 pensas pensis    
3 renkontas renkontis    
4 forgesas forgesis    
5 armeo armeoj    
6 viro viroj    
7 sinkas sinkis sinkinta  
8 kuŝas kuŝis kuŝinta kuŝanta

 

Angielski obfituje w złożone słowa, utworzone przez połączenie ze sobą morfemów. Niektóre przykłady to "pussyfoot" (szczypać lub skradać się), "pushover" (łatwizna), "muckraker" (skandalista), "ferryman" (przewoźnik) i "crankshaft" (wał korbowy). Mówiący językiem esperanto mogą swobodnie składać ze sobą nie tylko krótkie wyrazy, lecz zupełnie dowolne morfemy, aby tworzyć nowe słowa. Jedynym ograniczeniem jest to, aby słowo wynikowe posiadało sens. Powiedziano, że tworzenie słów w esperanto podporządkowuje się logice. Tworzenie słów w języku angielskim podporządkowuje się olbrzymiej liczbie dowolnych reguł.

 

Swoboda tworzenia nowych słów przez łączenie morfemów

Ktoś kiedyś zapytał, "ile słów jest w esperanto?"

Odpowiedź brzmi "nieskończenie wiele". Ponieważ mówiący po esperancku mogą łączyć ze sobą elementy tego języka w dowolny, sensowny sposób, tworzą oni swobodnie nowe słowa z istniejących składników i są doskonale rozumiani przez ludzi, którzy nigdy nie słyszeli ani nie widzieli tych słów wcześniej. Ktoś po opanowaniu jedynie tysiąca podstawowych morfemów esperanckich jest w stanie tworzyć z nich dziesiątki tysięcy słów.

 Mówiący językami takimi jak angielski i francuski nie mogą cieszyć się takim ogromnym stopniem swobody. Rozważmy te angielskie słowa:

 

atheist  (ateista)

irregular (nieregularny)

unnatural (nienaturalny)

nonsense (nonsens)

impossible (niemożliwy)

 

Załóżmy, że nowi adepci esperanto chcą wyrazić te idee. Załóżmy dodatkowo, że znają ich znaczenia, mają dla nich odpowiednie słowa w swoich językach ojczystych i że znają w esperanto następujące morfemy: nie, regularny, Bóg, wierzyć, naturalny, sens i możliwy.  Uczniowie z łatwością mogliby utworzyć ich esperanckie odpowiedniki, które byłyby natychmiast zrozumiałe:

 

nediokredanto (nie-wierzący w Boga)

neregula (nie-regularny)

nenatura (nie-naturalny)

nesencaĵo (nie-rzecz-sensowna)

neebla (nie-możliwy)

 

Wielu esperantystów stosuje słowo ateisto  dla "ateisty". Jednakże poprzednie słowo utworzone przez ucznia, które dosłownie oznacza nie-bóg-wierzący, jest zupełnie poprawnym słowem esperanckim  oraz takim, które zrozumie natychmiast każdy z podstawową znajomością tego języka.

Obcokrajowcom uczącym się angielskiego brakuje tej swobody. Załóżmy, że pewien obcokrajowiec zna angielskie słowa: regular, God, believe, natural, sense, possible. Załóżmy dalej, że nauczył się on pewną liczbę różnych angielskich prefiksów stosowanych do wyrażania idei "nie". Te prefiksy obejmują: un  jak w "untrue", ir  jak w "irresistible", im  jak w "immaterial" i in  jak w "inhumane".  Załóżmy, że ten obcokrajowiec swobodnie łączy morfemy, używając ich poprawnego znaczenia, i dostaje w wyniku następujące słowa:

 

irgodbeliever

unregular

imnatural

insense

unpossible

 

Pomimo faktu, iż słowa te powstały z logicznego połączenia angielskich morfemów, to po prostu nie są dozwolone zgodnie z regułami tego języka. Obcokrajowcy muszą więc pracowicie uczyć się jednej po drugiej z tysięcy różnych możliwych kombinacji, które są dozwolone, oraz muszą bardzo uważać, aby nie używać tych niedozwolonych pod groźbą cenzury, zdziwionych spojrzeń, czy nawet śmiechu. Ponieważ wielu zupełnie normalnych ludzi nie lubi, gdy się z nich śmieją, groźba ośmieszenia może działać jak potężny czynnik hamujący, gdy dochodzi do praktykowania języka w rzeczywistej sytuacji życiowej.

 

Miesiące ciężkiej pracy

Skomplikowane języki naturalne, takie jak angielski z dziesiątkami tysięcy reguł, są po prostu nieodpowiednie do użytku w charakterze uniwersalnego, pomocniczego języka międzynarodowego, ponieważ tych języków nie mogą wyuczyć się zwykli ludzie w przeciągu kilku miesięcy ciężkiej pracy, z wyjątkiem osób uzdolnionych językowo. Każdy z tych języków posiada swoje własne trudności, lecz wszystkie są tak trudne, iż wymagają dobrych kilku tysięcy godzin na opanowanie do poziomu, na którym ich użytkownik może swobodnie i poprawnie mówić oraz pisać. Nie wliczamy w to bardzo, bardzo niewielu językowych geniuszy.

Ludzie, którzy naprawdę czują się swobodnie w drugim języku, zwykle osiągają ten stan po spędzeniu mnóstwa czasu w kraju, gdzie mówi się tym językiem. Często towarzyszy temu pogorszenie płynności w ich pierwotnym języku.

Przykładowo, kiedyś spotkałem pewną kobietę, która spędziła swoje pierwsze dziewięć lat w Belgii, gdzie się urodziła, używając francuskiego jako swojego języka ojczystego, a następnie spędziła trzy lata w Quebeku, gdzie kontynuowała używanie francuskiego. W dalszej kolejności jej rodzina przeniosła się do Stanów Zjednoczonych. Od tego czasu używała angielskiego. Mówi bez obcego akcentu. Jednakże przy oglądaniu francuskiego filmu musi korzystać z napisów. Gdy rozmawia ze swoja matką przez telefon, obie używają angielskiego a nie francuskiego.

Spotkałem amerykańską nastolatkę, która spędziła lata nauki szkolnej w Austrii. Nabyła płynności w niemieckim, którego używała codziennie. Lecz przy powrocie do Stanów zauważyła, że bardzo często musi szukać słów. Mówiła z przerwami po angielsku. Po trzech tygodniach odzyskała większość swojego angielskiego, a jestem pewien, że po następnych trzech tygodniach musiała odzyskać pełną władzę nad językiem angielskim. Jednakże w zamian mogła stracić nieco swojej płynności w niemieckim.

Znam pewnego profesora, który jako student spędził rok w Austrii. Nabył płynności w mówieniu językiem niemieckim. Wiele lat później nauczał fizyki po francusku w pewnym afrykańskim kraju, gdzie francuski był językiem ojczystym Pojawili się goście mówiący po niemiecku. Cieszył się na myśl, że będzie mógł sobie z nimi porozmawiać po niemiecku. Odkrył, że tego już nie potrafi.

Dla większości ludzi utrzymanie płynności w języku, nawet w swoim języku ojczystym, oznacza ciągłą praktykę, ponieważ takie języki są bardzo skomplikowane. Gdy straci się płynność, można ją odzyskać, lecz wymaga to pewnego czasu. Raz stracona płynność w esperanto również może być odzyskana – w ułamku tego czasu, jak pokazuje przykład kobiety z Jugosławii.

Jako język ojczysty angielski spisuje się wspaniale. Ludzie, którzy wyrośli w tym języku i używają go w ciągu swojego życia, opanowują jego zawiłości i okazują to mistrzostwo nawet bez potrzeby myślenia o nim. Z drugiej strony, dla osoby uczącej się angielskiego do okazjonalnego użytku jako pomocniczego języka międzynarodowego, złożoności angielskiego przedstawiają olbrzymi, dodatkowy narzut w nauce. Inne naturalne języki również działają cudownie jako języki ojczyste, lecz również są niewiarygodnie trudne do nauki jako drugi język, każdy ze swoich własnych powodów.

Angielskiego używa się dzisiaj jako języka międzynarodowego w ogromnej liczbie dziedzin. Gdy rodzimi mówcy angielskiego mówią swoim językiem jako międzynarodowym, idzie im przepięknie. Ludzie z niektórych krajów, którzy uczyli się angielskiego przez osiem lub dwanaście lat, również mogą radzić sobie dobrze, szczególnie gdy ich język ojczysty jest spokrewniony z angielskim. Jednakże w wielu przypadkach, jak powiedziano wcześniej, międzynarodowy język używany w dyskusjach na międzynarodowych spotkaniach jest łamaną angielszczyzną.

Swoboda łączenia ze sobą morfemów w celu tworzenia nowych, natychmiast rozpoznawalnych słów, jest jednym z powodów, dlaczego esperanto może być opanowane przez wiele osób po niewielu miesiącach pilnej, poważnej pracy.

Zanim bardziej zagłębimy się w tę potężną cechę esperanto, ważnym podkreślenia staje się niepowtarzalność sposobów przekazywania idei w każdym języku.

 

Języki nie są swoimi dokładnymi odpowiednikami

Jest wiele osób cierpiących z powodu błędnego przekonania, jakoby inne języki były równoważne słowo-w-słowo z ich własnym. To błędne mniemanie jest oparte na nieokreślonym założeniu, że słowa lub wyrażenia języka obcego są lub być powinny dosłownymi odpowiednikami słów i wyrażeń ich własnego języka. Skoro struktury ich własnego języka są tak naturalne dla nich, to wydaje się rozsądnym przyjąć, że te znajome struktury są naturalne dla wszystkich języków.

To prawda dla tajnych szyfrów. Piszący w takim kodzie najpierw obmyślają wiadomość w swoim własnym języku, a następnie wyszukują odpowiedniki każdego słowa w książce szyfrów. Później zapisują te odpowiedniki. Jeśli kod jest kodem liczbowym, to mogą otrzymać coś w rodzaju tego: 0973 9145 3329 6728 6651 7159 4029 1182.

Odbiorca wiadomości z kolei posiłkuje się książką szyfrów i zamienia tę wiadomość z powrotem na zwykłe słowa.

Problemem leży w tym, że każdy, próbujący zrobić to samo z rzeczywistymi językami, otrzyma zdania prowokujące do śmiechu.

Humorysta Mark Twain wykorzystał to. Przetłumaczył słowo w słowo na angielski pewną wiadomość z gazety Mannheim Germany. A otrzymał to:

 

In the daybeforeyesterdayshortlyaftereleveno’clock Night, the inthistownstandingtavern called ‘The Wagoner’ was downburnt.

W dzień-przedwczoraj-krótko-po-jedenastej-godzinie Nocy, w-tym-mieście-stojąca-gospoda zwana 'Woźnica' była w-dół-spalona.

 

W języku niemieckim często stosuje się długie, złożone słowa, które w angielskim wyglądają dziwnie, a Twain, jako humorysta, wykorzystał ten fakt do śmiechu.

Humoryści mogliby mieć podobną rozrywkę z kiwunjo, językiem afrykańskim, który wspomnieliśmy wcześniej, gdzie jedno słowo złożone może równoważyć zdanie angielskie z sześciu słów; albo z japońskim, gdzie czasownik zawsze musi znaleźć się na końcu zdania, albo z dowolnym innym językiem obcym.

Moglibyśmy wypróbować sztuczkę Marka Twaina z jeszcze jednym językiem. Oto fragment ze słynnej powieści francuskiej Trzej Muszkieterowie  Aleksandra Dumas:

 

D’Artagnan la releva en lui passant le bras autour de la taille; mais comme il sentait à son poids qu’elle etait sur le point de se trouver mal, il s’empressa de la rassurer par des protestations de dévouement.

 

Oto tłumaczenie tego fragmentu słowo w słowo w stylu Marka Twaina na język angielski:

 

D’Artagnan her reraised in her passing the arm around of the waist; but as he felt to her weight that she was on the point of herself tofind bad, he himself hastened of her toreassure by ofthe protestations of devotion.

D'Artagnan ją ponownie-podniósł w jej przejściu ta ręka wokół tej tali; lecz jak on poczuł do jej wagi że ona była na punkcie siebie-samej znaleźć źle, on pospieszył jej aby-zapewnić przez protesty pobożności.

 

Schemat wyrazów, który jest doskonale naturalny we francuskim, użyty przez jednego z najbardziej udanych autorów francuskich, jest w języku angielskim po prostu śmieszny.

Oczywiście humoryści francuscy, niemieccy, kiwunjo czy japońscy mogliby się zabawiać podobnie, tłumacząc słowo w słowo zdania angielskie na swój język. Wynik byłby podobnie śmieszny dla uszu francuskich, niemieckich, kiwunjo lub japońskich.

Inaczej niż dla przy tajnych kodach, języki nie są swoimi dosłownymi odpowiednikami. Każdy język należy rozważać w obrębie jego własnych pojęć. Język ojczysty danej osoby nie jest jedynym prawdziwym paradygmatem na zrozumienie podstawowej natury języka. Bez względu na to, jak dominujący może taki język być w jednym kraju lub nawet w wielu dziedzinach o zasięgu ogólnoświatowym, jest po prostu jedną z form językowych z puli wielu tysięcy, które się rozwinęły.

Języki stają się dominujące w świecie nie z powodu łatwości ich nauki, lecz z powodu dominacji narodów mówiących tymi językami.

Podobnie do innych języków esperanto posiada swoje własne sposoby wyrażania pojęć. Zdania esperanckie, jak francuskie lub niemieckie, mogą brzmieć dziwnie, gdy się je przetłumaczy słowo w słowo na angielski (lub na dowolny inny język). Dodatkowo, analizując słowa esperanckie w przeliczeniu na angielskie morfemy, wyniki mogą wydawać się dziwne dla angielskich uszu. Nie oznacza to, że jest coś błędnego z esperanto lub z angielskim. Po prostu te języki działają w różny sposób.

 

Zdanie wypowiedziane przez esperantystę z Nagrodą Nobla

Mając ostatnie zdanie na uwadze, zobaczmy, jak działa w praktyce system łączenia morfemów przy tworzeniu nowych słów. Rozważmy zdanie pochodzące z wywiadu prowadzonego po esperancku. W 1994 profesor Reinhard Selten z Niemiec stał się pierwszym od wielu lat esperantystą nagrodzonym Nagrodą Nobla w dziedzinie ekonomii. Oto jak wyjaśnia, czym jest jego specjalność, teoria gier:

 

La ludo-teorio estas matekmatika teorio pri konflikto kaj kunlaborado, en kiuj oni povas kunagadi, aŭ kontraŭi unu la alian, aŭ samtempe, ambaŭ.

Game theory is a mathematical theory about conflict and collaboration, in which you can act together or act against one another, or, at the same time, both.

Teoria gier jest matematyczną teorią dotyczącą konfliktu i współpracy, w której można współdziałać lub przeciwstawiać się sobie albo robić obie te rzeczy jednocześnie.

 

Oto każde z esperanckich słów wraz z jego dosłownym  znaczeniem po angielsku i po polsku:

 

la    =    the teoria-gier
ludo-teorio = game-theory
estas = is jest
matematika = mathematical matematyczna
teorio = theory teoria
pri = about o
konflikto = conflict konflikt
kaj = and i
kunlaborado = with-working współpracowanie
en = in w
kiuj = which (liczba mnoga) której
oni = one jeden
povas = can może
kunagadi = to-with-act współdziałać
= or lub
kontraŭi = to-against przeciwstawiać się
unu = one jeden
alian = another (dopełnienie bliższe) drugiemu
samtempe = same-time-ly jednocześnie
ambaŭ = both obaj

 

Składając te słowa razem na sposób Marka Twaina, dostaniemy:

 

The game-theory is mathematical theory about conflict and withworking, in which one can towithact or toagainst one another, or sametimely both. 

Teoria-gier jest matematyczną teorią o konflikcie i współpracy, w której jeden może współdziałać lub przeciwstawiać się jeden drugiemu, lub w-tym-samym-czasie obaj.

 

Analizując to zdanie, można pokazać, jak różnią się od siebie esperanto z językiem angielskim.

Jedną z różnic pomiędzy tymi dwoma językami jest użycie przedimków. W angielskim mówimy "game theory", lecz po esperancku Selten powiedział "la ludo-teorio", co odpowiadałoby "the game theory". Z drugiej strony po angielsku mówimy "a mathematical theory." Podobnie jak rosyjski, esperanto nie posiada odpowiednika dla a lub an (angielskie przedimki nieokreślone). Jak już wcześniej zaznaczyliśmy, jednym z zastosowań a  jest wskazanie, że nadchodzi rzeczownik, a w esperanto tę małą robotę wykonuje końcówka rzeczownikowa -o.

Teraz przyjrzyjmy się kilku wybranym słowom, których użył profesor Selten w swojej odpowiedzi na pytanie przeprowadzającego ten wywiad.

 

Kunlaborado

Kunlaborado  jest utworzone z czterech morfemów: kun, labor, ad i o

Gdy obcokrajowcy studiujący język angielski uczą się słów "houseboat" i "boathouse", to uczą się je czytać z prawa na lewo. Stąd "houseboat" (barka mieszkalna) jest łodzią  (boat), która służy jako dom  (house), a "boathouse" (hangar na łodzie) jest domem (house) dla łodzi  (boat).

Odczytajmy w ten sam sposób kunlaboro.  Oto cztery morfemy, czytane z prawa na lewo:

 

Końcówka –o  czyni to słowo rzeczownikiem.

Morfem –ad  oznacza trwanie, że ta czynność jest wykonywana przez pewien okres czasu.  (Angielski robi podobnie z czasownikami używając form ciągłych, takich jak "she was eating" zamiast po prostu "she ate". Esperantyści mogą w tym samym celu dodawać do czasownika przyrostek –ad.  Mogą również dodawać –ad  do rzeczowników, przysłówków i przymiotników, aby osiągnąć ten efekt.)

Morfem labor  oznacza "praca".

Morfem kun  oznacza "z, razem, wspólnie".

 

Otrzymaliśmy: rzeczownik, który znaczy "praca z". (Czasem morfemy, takie jak angielskie a, an lub esperanckie ad, nie są wcale tłumaczone.) Kunlaborado  jest podobne w budowie do angielskiego słowa "collaboration". Zgodnie z Webster’s New World Dictionary,  collaboration  pochodzi z łacińskiego słowa collaboratus, które wywodzi się z dwóch słów łacińskich com (uproszczonego tutaj do co), które znaczy "z", oraz labor  oznaczającego "pracę". Końcowy morfem ation  oznacza to słowo jako rzeczownik.

Różnicą tutaj jest to, iż esperantyści mają prawo  łączyć kun  z labor  i z o  po prostu dlatego, że to ma sens. Uczący się angielskiego nie mogą tego zrobić z with  i work, otrzymując withwork  lub withworkation, nawet gdyby to miało sens. Zamiast tego muszą użyć "working together" lub "collaboration". Jak już podkreślaliśmy, obcokrajowcy uczący się angielskiego muszą wyuczyć się, które z tysięcy kombinacji morfemów są dozwolone, a które z tysięcy, dziesiątek tysięcy lub setek tysięcy nie są. W esperanto ten rodzaj połączeń morfemów jest zawsze  dozwolony tak długo, jak posiada sens.

 

Kontraŭi

Kontraŭi składa się z przysłówkowego korzenia kontraŭ, który znaczy "przeciw", oraz z końcówki -i, która oznacza to słowo jako czasownik w bezokoliczniku. Dosłownie po angielsku kontraŭi  znaczy "to against" (przeciwnieć – po polsku też nie ma sensu!).

Uczniowie języka esperanto mogą swobodnie zamienić dowolne słowo w rzeczownik, przymiotnik, przysłówek lub czasownik, po prostu używając odpowiedniej końcówki dla danego rodzaju słowa.

Obcokrajowcy uczący się angielskiego nie mogą mówić "to against", nawet jeśli miałoby to jakiś sens. Muszą pamiętać, aby mówić "to be against" (być przeciwko) lub inaczej użyć zupełnie innego słowa "to oppose" (przeciwstawiać się).

Uczniowi esperanto wolno również powiedzieć esti kontraŭ (być przeciwko), po prostu dlatego, że to również ma sens.

 

Kunagadi

Kunagadi  składa się z czterech morfemów, z których trzy już znamy.

Nowym morfemem jest ag, oznaczające "czynić, działać" w sensie robienia czegoś.

Czytając kunagadi  od strony prawej ku lewej, widzimy, że oznacza ono "ciągle działać z" lub, jak powiedzielibyśmy to w poprawnej polszczyźnie, "ciągle współdziałać", po angielsku "to continously act together".

W tym przypadku pojedyncze słowo esperanckie jest odpowiednikiem czterowyrazowego angielskiego wyrażenia.

 

Samtempe

Samtempe zawiera trzy morfemy. Sam  oznacza "ten sam" (ang. same). Temp  oznacza "czas" (ang. time). Końcówka –e,  jak angielska końcówka –ly,  zaznacza dane słowo jako przysłówek. Po angielsku moglibyśmy przeczytać samtempe  jako "sametimely" (tak-samo-czasowo).

 Uczący się angielskiego nie mogą użyć "sametimely", lecz mogą wybrać pomiędzy frazą przyimkową "at the same time" (w tym samym czasie) lub słowem łacińskiego pochodzenia "simultaneously" (równocześnie).

Uczący się języka esperanto może również powiedzieć "w tym samym czasie" – je la sama tempo, ponieważ to również ma sens.

Wyobraźmy sobie, co było, gdyby obcokrajowcy mieli tego typu możliwości w angielskim. To znacznie ułatwiłoby im naukę angielskiego. Oczywiście nie mają tych możliwości. To jeden z kolejnych powodów sprawiających, że angielski jest dla nich tak strasznie trudnym językiem do opanowania.

 

Twórcza przyjemność łączenia morfemów

Zobaczmy teraz, jak esperantyści wykorzystują tę cechę swobodnego łączenia morfemów, sprawiając, że język ten staje się bardziej interesujący i barwny. Oto kilka przykładów zaczerpniętych z powieści detektywistycznych Claude'a Pirona, które opublikował pod pseudonimem Johan Valano:

 

1.  altranguloj 

alt = wysoko
rang = ranga, stopień
ul = osoba
o = [znacznik rzeczownika]
j = [znacznik liczby mnogiej]

Więc: altranguloj = "osoby o wysokiej randze, szychy".

2.  facilanime 

facil = łatwy
anim = dusza
e = [znacznik przysłówka]

Więc: facilanime = "lekkodusznie".

 

3.  kunparolantino 

kun = z
parol = mówić
ant = ten, który to robi
in = kobieta
o = [znacznik rzeczownika]

Więc: kunparolantino = "współrozmówczyni".

 

Ponieważ esperantyści mogą swobodnie tworzyć nowe słowa, które są natychmiast zrozumiałe, język ten jest bardzo bogaty w synonimy. Oto pewna grupa synonimów, odnoszących się do pewnego rodzaju współtowarzysza:

 

1.  kamarado

kamarad = kamrat, towarzysz
o = [znacznik rzeczownika]

Kamarado znaczy "kamrat, towarzysz".

2.  kunulo 

kun = z, razem
ul = osoba
o = [znacznik rzeczownika]

Kunulo  oznacza "współtowarzysz", ktoś przebywający razem z kimś innym.

3.  kuniranto  

kun = z, razem
ir = iść
ant = ktoś, kto to robi
o = [znacznik rzeczownika]

Kuniranto  oznacza specjalny rodzaj towarzysza, kogoś, kto idzie razem z kimś innym.

4.  kunvojaĝanto      

kun = z, razem
vojaĝ = podróż, wyprawa
ant = ktoś, kto to robi
o = [znacznik rzeczownika]

Kunvojaĝanto  jest "towarzyszem podróży", kimś, kto podróżuje razem z kimś innym.

5.  vojkunulo 

voj = droga, ścieżka
kun = razem
ul = osoba
o = [znacznik rzeczownika]

Vojkunulo  jest kimś, kto idzie tą samą drogą lub ścieżką z kimś innym.

 

6.  samsortulo 

sam = taki sam
sort = los, dola
ul = osoba
o = [znacznik rzeczownika]

Samsortulo  jest kimś, kto dzieli ten sam los co ktoś inny.

Takie słowa złożone sa natychmiast zrozumiałe, ponieważ składają się z bardzo powszechnych morfemów. Oczywiście od nikogo nie wymaga się używania mnóstwa synonimów, lecz gdy pojawi się potrzeba, być może do celów literackich, wyboru spośród możliwych synonimów w celu przekazania subtelnych odcieni w znaczeniu, system esperancki swobodnych połączeń morfemów umożliwia to  bez konieczności zapamiętywania olbrzymiej liczby pojedynczych słów.

Powyższe słowa są częścią listy dziesięciu słów podanych przez Claude'a Pirona, który jednakże twierdzi, że istnieje dużo więcej możliwości.

Oto jedna, która przychodzi na myśl.

 

Kvankam Hitler kaj Stalin estis malamikoj, ili estis samfarantoj.

Chociaż Hitler i Stalin byli nieprzyjaciółmi, byli "samfarantoj".

 

Jak przetłumaczyć słowo samfarantoj  na polski? Jego składniki są dosyć proste do rozpoznania:

 

sam = taki sam
far = robić, czynić
ant = ten, który to robi
o = [znacznik rzeczownika]
j = [znacznik liczby mnogiej]

 

Tłumaczenie przychodzące mi na myśl brzmi "ludzie, którzy robili tego samego rodzaju rzeczy". Zdanie to po angielsku wygląda następująco:

 

Although Hitler and Stalin were enemies, they were people who did the same kinds of things.

 

Można to wyrazić na kilka innych sposobów po angielsku. Jednakże żaden z tych sposobów, które mi przychodzą do głowy, nie jest tak zwięzły jak samfarantoj.

Gdy ludzie mówią i piszą w swoim języku ojczystym, to całkiem naturalnie tworzą nowe zdania, które nigdy wcześniej nie istniały. Większość słów używanych przez esperantystów to słowa, których się nauczyli, lecz czasami spontanicznie tworzą oni słowa dla siebie zupełnie nowe.

Oto przykład:

W Lancaster w Pensylwanii kończyliśmy tygodniową konferencję małym piknikiem w parku. Powoli ludzie żegnali się ze sobą i odchodzili. W pewnej chwili ktoś spytał, gdzie jest organizator konferencji. Odpowiedziałem "Li altrajnigis la aliajn". Trzy z tych słów można bardzo łatwo przetłumaczyć:

 

li = on
la = przedimek określony
aliajn = innych, pozostałych (dopełnienie bliższe)

 

Czwarte słowo, altrajnigis, jest bardziej skomplikowane.  Oznacza ono, "zabrać do pociągu". Oto jego morfemy:

 

al = do
trajn = pociąg
ig = powodować
is = [znacznik czasu przeszłego]

 

W skrócie zdanie to znaczy "on spowodował do pociągu innych" lub bardziej po polsku "on wziął innych do pociągu".

Oczywiście zdanie "on zabrał innych do pociągu" działa doskonale i mógłbym stworzyć jego esperancki odpowiednik: "Li alportis la aliajn al la trajno".

 Z uwagi na elastyczną naturę esperanto mógłbym wyrazić tę ideę również na wiele innych sposobów. Oto jeszcze jeden:

 

"Li altrajne ŝoforis ilin" znaczy "on do-pociągowo zawiózł ich".

 

Jednakże z moich ust po prostu wydobyło się "Li altrajnigis la aliajn", tak jak zdania wymawiane w normalnej rozmowie po prostu wydobywają się z twoich ust. Esperanto jest bardzo elastycznym językiem posiadającym wiele różnych sposobów wyrażania myśli, aby mówcy lub pisarze mogli między nimi wybierać albo tworzyć nowe zgodnie ze swoim gustem. To właśnie ta mnogość możliwości umożliwia uczniom ekspresyjne wyrażanie się w esperanto, nawet jeśli znają jedynie około tysiąca morfemów.

Niech zakończę wskazaniem kilku słów, których ostatnio użyłem w małym eseju na grupie "soc.culture.esperanto" w Internecie:

 

1.  retsendas 

ret = sieć
send = wysyłać
as = [czas teraźniejszy]

Retsendas  oznacza "wysyła przez sieć Internet" .

 

2.  retsendaĵo 

ret = sieć
send = wysyłać
= rzecz powstała z czynności
o = [rzeczownik]

Retsendaĵo  oznacza "coś wysłane przez sieć Internet".

 

3.  enretigi 

en = w
ret = sieć
ig = powodować
i = [bezokolicznik]

Enretigi oznacza "wprowadzić do sieci Internet". (Po angielsku zwykle mówimy "to put on  the internet". Różne języki inaczej stosują swoje przyimki.  Tę cechę języków opisuję w dalszym rozdziale.)

 

4.  nurangleleganto

nur = tylko
angl = angielski
e = [znacznik przysłówka]
leg = czytać
ant = ten, który to robi
o = [znacznik rzeczownika]

Nurangleleganto znaczy "ktoś czytający tylko po angielsku".

 

5.  informpetanto

inform = informacja
pet = prosić
ant = ten, który to robi
o = [znacznik rzeczownika]

Informpetanto oznacza "kogoś proszącego o informację".

 

6.  mondskalas

mond = świat
skal = skala
as = [czas teraźniejszy]

Mondskalas znaczy "działa na skalę światową".

 

Nie pamiętam, abym te słowa widział wcześniej. (Oczywiście ktoś mógł je wcześniej stosować.) Chodzi o to, iż skoro znałem ich składowe morfemy, mogłem zupełnie samorzutnie utworzyć te słowa. Dzięki regułom słowotwórczym języka esperanto nie musiałem się troszczyć o sprawdzanie ich w słownikach, aby stwierdzić, czy należą do "dobrego esperanto", czy też nie. Jako użytkownik języka, który został specjalnie zaprojektowany do użytku międzynarodowego, posiadam prawo tworzenia takich słów.

W angielskim sytuacja jest zupełnie inna. Podczas pisania wcześniejszej partii tego rozdziału przyszło mi do głowy angielskie słowo illogicity. Po zapisaniu go sobie zastanowiłem się, czy jest to poprawne słowo angielskie. Wiedziałem, że moi czytelnicy zrozumieli by je, lecz wiedziałem również, iż nie mam prawa go użyć, o ile nie jest to słowo przyjęte w języku angielskim.

Najpierw sprawdziłem we wspaniałym słowniku z czasów szkolnych. Nie było go tam.

Następnie zajrzałem do Oxford English Dictionary.  Największy z angielskich słowników poinformował mnie, że Daily Telegraph  użyło słowa illogicity  w 1886.  To było przyjęte w angielskim słowo. Miałem prawo go użyć.

Ten sam naturalny proces, który jest używany przez wszystkich kompetentnych mówców języka angielskiego przy mówieniu ich językiem, jest używany przez esperantystów, gdy ci mówią swoim. Różnica polega na tym, że mówca angielski ma prawo używać swobodnie tego procesu tylko przy tworzeniu zdań. Esperantysta natomiast ma prawo używać go również przy tworzeniu nowych słów.

Z ostatniego rozdziału dowiedzieliśmy się, że rodzimi użytkownicy angielskiego znajdują przyjemność w stosowaniu rozległego zbioru wyrażeń idiomatycznych, za pomocą których mogą wyrażać swoje myśli.

Obcokrajowcy uczący się języka angielskiego, którzy na naukę mogą poświęcić jedynie kilkaset godzin, są w stanie opanować tylko ograniczoną liczbę tych wyrażeń. Z tych powodów oraz ze względu na inne złożoności tego języka większość uczących się może jedynie mieć nadzieję nauczenia się języka angielskiego na poziomie podstawowym.

Przy podobnym zaangażowaniu uczący się esperanto mogą stać się zaawansowanymi użytkownikami tego języka, ponieważ cieszą się swobodą w tworzeniu nowych, barwnych, odpowiednich słów z wszelkich dostępnych im morfemów.

Tacy uczniowie odkrywają, że esperanto rzeczywiście jest bardzo ekspresywnym językiem.

 

Rozdział 12: Zdolności ludzkiego umysłu w tworzeniu schematów


La letero al prizorganto de la Edukada Servo

Via email: (se vi volas ricevi respondon)
La temo:
Atenton: ← Enskribu la vorton  ilo   , alie la letero malsendiĝos

Skribu la mesaĝon sube (ne pli ol 2048 literoj).

La nombro de literoj por uzado: 2048


La Fakgrupo de
Kemio-Fiziko-Informatiko

en la Unua Liceo Ĝeneraledukada
nomita al Kazimierz Brodziński
en Tarnowo
Str. Piłsudskiego 4
©2024 mag. Jerzy Wałaszek

La materialoj nur por edukada uzado. Ilia kopiado kaj multobligado licas
nur se oni sciigas pri la fonto kaj ne demandas monon por ili.

Bonvolu sendi demandojn al: i-lo@eduinf.waw.pl

Nia edukada servo uzas kuketojn. Se vi ne volas ricevi ilin, bloku ilin en via legilo.