Rozdział 5: Wymowa w esperanto

(Tekst jest tłumaczeniem z angielskiego i opisane tutaj fakty dotyczą bardziej anglojęzycznych niż nas, Polaków.)

Alfabet esperancki

Każdy z dwudziestu ośmiu dźwięków języka esperanto jest zapisywany jedną literą. Tak jak alfabet włoski radzi sobie bez pięciu liter obecnych w alfabecie angielskim (j, k, w, x  i y), tak i alfabet esperancki radzi sobie bez czterech liter, które ma alfabet angielski. Te litery występujące w angielskim, lecz nie w esperanto, to q, w, x  i y.

Esperanto zawiera sześć specjalnych liter, których angielski nie posiada: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ  i ŭ.  Te akcentowane litery są uważane za różne od liter c, g, h, j, s  i u  tak samo jak hiszpańskie ñ  jest uważane za inną literę od hiszpańskiego n.

 

Pięć łatwych samogłosek

W esperanto jest tylko pięć dźwięków samogłosek. Są one reprezentowane przez pięć liter samogłoskowych a, e, i, o  oraz u. Są to czyste samogłoski, bez dodatkowych dźwięków w stylu y  czy ł  na ich końcu. Można je zapamiętać, ucząc się na pamięć następującego zdania wymawianego w amerykańskim standardzie angielskiego: Ah, men fear cold tombs (och, ludzie boją się zimnych grobów).

Wymawiaj te samogłoski w sposób następujący:

a  jak w ah

e  jak w men

i  jak w fear

o  jak w cold

u  jak w tombs

 

Esperanto tworzy dwugłoski przez dodanie j  do samogłoski. Dźwięk j  jest wymawiany jak angielska litera y. Oto kilka przykładów:

 

oj  jest wymawiane jak angielskie oy  w boy

aj  jest wymawiane jak angielskie y  w my  lub jak angielskie igh  w sigh.

 

Esperanto tworzy dwugłoski, dodając ŭ  do samogłoski.  Litera ŭ  jest wymawiana jak angielskie w. Oto przykład:

 

  jest wymawiane jak angielskie ow  w cow  lub jak angielskie ough  w bough.

 

Mamy za sobą dźwięki samogłosek esperanckich z wyjątkiem kilku dalszych dwudźwięków, które można łatwo wymówić, składając razem ich dźwięki składowe. Jeden z nich, , nie występuje w angielskim i musi być przećwiczony przez rodzimych użytkowników języka angielskiego, tak samo jak angielskie dźwięki takie jak dwa rodzaje th  muszą być przećwiczone przez obcokrajowców, w których językach nie występują. (Sposobem nauczenia się wymowy   jest mówienie "Ed" z zastępowaniem dźwięku d  przez angielskie w.)

 

Nie tak łatwe samogłoski języka angielskiego

Samogłoski esperanckie są ładnie porozdzielane. Uświadom sobie sposób pracy twoich ust, języka, warg przy wymawianiu esperanckich samogłosek "a-e-i-o-u". Zauważ, iż pomiędzy nimi wykonuje się dużo ruchu. Teraz zrób to samo z angielskimi samogłoskami w "bat‑bet‑bit‑but". Zwróć uwagę, jak teraz te ruchy są bardziej subtelne. Oczywiście nie robi to żadnej różnicy, gdy małe dzieci uczą się angielskiego jako swojego języka ojczystego. Dzieci uczą się imitować każdy dźwięk tak jak go słyszą. Z tego samego powodu dzieci chińskie nie mają żadnych kłopotów, ucząc się wymowy chińskiej, a dzieci amerykańskie nie mają kłopotów w nauce wymowy angielskiej. Jednakże zupełnie inną sprawą jest, gdy dochodzi do nauki wymowy chińskiej przez nastolatków czy dorosłych Amerykanów albo do nauki wymowy angielskiej przez nastolatków czy dorosłych Chińczyków. Tutaj te subtelne różnice są trudne do wykrycia, trudne do odtworzenia i trudne do rozpoznania. Między innymi z tego właśnie powodu Amerykanie mogą mieć trudność przy rozumieniu mowy angielskiej w wykonaniu wielu osób ze Wschodu. Między innymi z tych powodów wielu zagranicznych studentów języka angielskiego ma kłopoty z wymową angielską.

 

Spółgłoski esperanckie

Większość esperanckich spółgłosek wymawiana jest tak samo jak w angielskim. Dotyczy to następujących liter:

 

       b  jak w baby

       d  jak w dog

       f  jak w fill

       k  jak w kid

       m  jak w might

       n  jak w now

       p  jak w porcupine

       t  jak w take

       v  jak w Victor

       z  jak w zebra

 

Spółgłoski, których muszą się nauczyć rodzimi użytkownicy angielskiego, są następujące:

 

       c  jest zawsze wymawiane jak ts  w cats, nawet jeśli występuje na początku słowa.

       ĉ  jest zawsze wymawiane jak ch  w chair

       g  jest zawsze wymawiane jak g  w great  (nigdy jak g w George)

       ĝ  jest zawsze wymawiane jak g  w George  (nigdy g  w great)

       h  jest zawsze wymawiane jak h  w have

       ĥ  jest zawsze wymawiane jak szkockie ch  w loch  (to jest bardzo rzadki dźwięk)

       j   jest zawsze wymawiane jak y  w yesterday

       ĵ   jest zawsze wymawiane jak s  w pleasure  (lub jak z  w azure)

       s  jest zawsze wymawiane jak s  w still

       ŝ  jest zawsze wymawiane jak s w sure (lub jak sh  w should)

 

Dźwięk r  jest wymawiany na różne sposoby. Jego wymowa zależy od środowiska językowego, z którego pochodzi dany mówca. Wiele autorytetów twierdzi, że jedynym właściwym sposobem wymawiania dźwięku r  jest wymawianie go czubkiem języka, jak robią to Hiszpanie, Serbowie lub Chorwaci. Inni twierdzą, że można go również wymawiać na sposób paryski lub niemiecki z wibrującym języczkiem podniebnym (to ten mały, mięsisty organ wiszący na końcu podniebienia), a jeszcze inni twierdzą, że można go wymawiać tak samo jak w standardzie amerykańskim języka angielskiego.

Dźwięk r  jest problematyczny i trudny dla wielu milionów ludzi. Chińczykom i Japończykom bardzo trudno go wymówić. Gdy pewnego razu prowadziłem rozmowę z przyjezdnym esperantystą z Chin, nie mogłem zrozumieć jego wymowy słowa poŝtmarkoj  (znaczki pocztowe), ponieważ zupełnie pomijał dźwięk r. Z powodu tej trudności wymawiania r  przez dużą część populacji rasy ludzkiej Johann Martin Schleyer, który opracował wcześniejszy język planowy o nazwie Volapük, zupełnie pozbył się tego dźwięku ze swojego języka.

Dla Amerykanów najlepszą wskazówką praktyczną jest być może to: wymawiaj r  czubkiem języka jak robią to Hiszpanie, jeśli możesz. Drugim najlepszym sposobem jest wymowa paryska lub niemiecka z wibracją języczka podniebnego. Trzecim najlepszym sposobem jest wymawianie dźwięku r  jak w standardzie amerykańskim angielskiego. Jednakże upewniaj się, że zawsze  wymawiasz go wyraźnie, inaczej ryzykujesz bycie niezrozumianym. Jeśli wymawiasz go w stylu amerykańskim, będziesz mówił z wyraźnym amerykańskim akcentem.

Mi też trudno wymawiać r  czubkiem języka, więc wymawiam je na sposób paryski lub niemiecki. W 1989 uczestniczyłem w pięciodniowym, corocznym zjeździe Ligi Esperantystów Ameryki Północnej w Chicago. Mówiliśmy tam tylko w esperanto. Zapytano mnie, z jakiego kraju pochodzę. Odpowiedziałem, że jestem rodzonym Amerykaninem. Wiadomość ta zaskoczyła kilka osób. Podejrzewam, że moje gardłowe r  dało im wrażenie, że pochodzę z jakiegoś innego kraju.

Należy zaznaczyć, że ludzie ze Wschodu uczący się angielskiego napotykają na takie same trudności z dźwiękiem r  jak przy nauce esperanto. Nie powoduje to w esperanto wielu problemów praktycznych, ponieważ istnieje bardzo niewiele par słów, gdzie jedyną różnicą jest to, że jedno ma r, a drugie w tym miejscu ma l.

Ponieważ dźwięk ĥ  stwarzał dużo kłopotów użytkownikom esperanto, którzy nie posiadają takiego dźwięku w swoich językach ojczystych, został on zastąpiony, gdzie tylko jest to możliwe, przez dźwięk k. Pozostało obecnie bardzo niewiele słów esperanckich zawierających ten dźwięk.

Trudnością dla anglojęzycznych jest kombinacja liter sc  pojawiająca się w słowach, takich jak scienco  (nauka).  Dźwięk c  występuje w angielskim, lecz nie na początku słowa – z wyjątkiem ts  w "tsetse fly" (mucha tse tse). Wielu anglojęzycznych uczących się esperanto niepoprawnie wymawia scienco  jako sienco  lub cienco. Mimo to sądzę, że i tak są rozumiani.

Poziom trudności wymowy dźwięków esperanckich lub dźwięków dowolnego, nowo-wyuczonego języka będzie się zmieniał w zależności od występowania lub braku tych dźwięków w języku ojczystym uczącego się.

Finowie uczący się języków, takich jak angielski lub esperanto mają dużo kłopotów ze spółgłoskami, ponieważ kilka z nich po prostu nie istnieje jako oddzielne spółgłoski we fińskim. Spółgłoski, które różnią się znacząco w angielskim i esperanto, dla Finów wydają się bardzo podobne do siebie i trudno im je rozróżnić. Cytując za Markiem Rauhamaa'nem, "Finowie z trudnością rozróżniają pary słów bet/pet, core/gore, sip/ship/zip itp."

 Według Encyclopedia Britannica  anglojęzyczni używają różnych sposobów wymowy litery p, lecz większość z nich nie zdaje sobie z tego sprawy. Czasami p  jest wymawiane z małym wypuszczeniem powietrza, a czasami bez. Te różnice w wymowie nie wpływają na znaczenie słów w języku angielskim, więc często się je ignoruje. Z drugiej strony w języku tajskim różna wymowa p  prowadzi do różnych znaczeń.

Jedna z moich rosyjskich znajomych, która wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, pewnego razu zwierzyła mi się, że przez pierwszy rok wymawiania tych obcych dźwięków języka angielskiego czuła się, jakby miała usta wypełnione watą.

Jeśli jednym z kryteriów wyboru jakiegoś języka do użytku międzynarodowego miała być łatwość wymowy jego dźwięków przez każdego na świecie, to bardzo trudno byłoby taki język znaleźć. Oczywiście esperanto nie spełnia w pełni tych wymagań, lecz spełnione one byłyby jedynie przez język posiadający bardzo mało dźwięków.

 

Łatwość umieszczania akcentu tonicznego w esperanto

W esperanto, podobnie jak w języku angielskim, pewne sylaby są wymawiane mocniej, z akcentem. Akcent ten zwany jest akcentem tonicznym. Tworzy się go, podwyższając nieco ton danej sylaby. W angielskim słowie "elephant" (słoń) akcent jest położony na pierwszej sylabie. W angielskim słowie "emotion" (emocja) akcent pada na drugą sylabę.

W esperanto akcent zawsze umieszczany jest na przedostatniej  sylabie. Uczący się tego języka dowiaduje się, że sylaba jest grupą liter zawierającą samogłoskę oraz że akcent zawsze pada na sylabę, zawierającą przedostatnią samogłoskę. Po kilku minutach ćwiczeń uczący się esperanto opanowuje tę cechę języka. Oto kilka przykładów:

 

ami = kochać 2 sylaby
malami = nienawidzić 3 sylaby
elefanto = słoń 4 sylaby
televidilo = telewizor 5 sylab

 

Nie tylko w esperanto akcent pada na przedostatnią sylabę. Cechę tę znajdziemy w innych językach, takich jak walijski, suahili, polski.

 

Trudność w określeniu miejsca akcentu tonicznego w angielskim

W angielskim akcent toniczny może w słowie praktycznie pojawić się wszędzie. Nie stanowi to problemów dla rodzimych użytkowników języka. W wieku dziecięcym z łatwością uczą się właściwego akcentowania słów. Jednakże dla obcokrajowców uczących się angielskiego nauka umieszczania akcentu tonicznego jest jednym z tych zadań, które każdorazowo pojawiają się przy nauce nowych słów. To małe zadanie należy wykonać setki lub tysiące razy, w zależności od liczby opanowywanych słów wielosylabowych.

Poniżej mamy kilka przykładów miejsca głównego akcentu tonicznego w angielskim. (Wiele angielskich słów posiada również dodatkowy, słabszy akcent. W poniższych przykładach słów zaznaczyłem tylko akcent podstawowy.)

 

  1. W dwusylabowych słowach akcent pada na pierwszą  sylabę w jednych słowach, a na drugą  w innych:
  hopeful     disdain      carton     cartoon  

 

  1. W trzysylabowych słowach akcent może pojawić się na każdej z sylab:
  carnival     carnation     disunite  

 

  1. W różnych czterosylabowych słowach akcent główny może występować na pierwszej, drugiej  lub trzeciej  sylabie.
  personable     stenographer     motivation  

 

  1. W dłuższych słowach akcent można znaleźć w różnych miejscach.
justification (na czwartej z pięciu  sylab)
incompatibility (na piątej z siedmiu sylab)
systematically (na trzeciej  z sześciu sylab)
  telecommunication   (na pierwszej  i na szóstej  z siedmiu  sylab)

 

Błędne akcentowanie jest dosyć powszechne wśród nierodzimych użytkowników angielskiego. Czasami takie odstępstwa od standardowej wymowy dodają się i bardzo utrudniają zrozumienie danej osoby.

Kiedyś rozmawiałem z Ugandyjczykiem, który robił doktorat z ekonomi na Uniwersytecie w Michigan. Powiedział on, że problemem w jego kraju jest – i tutaj nie mogłem się zorientować, o jakie słowa mu dalej chodzi. Powtórzył je. Kiedy wciąż nie rozumiałem, wyjaśnił, że ludzie przechodzą przez granicę i kradną krowy, jak w naszych westernach. Wymówił słowa "cattle rustling" jako "cattle rustling" i z powodu źle umieszczonego akcentu nie mogłem ich zrozumieć. Był on bardzo inteligentną osobą i odnosił duże sukcesy w nauce ekonomii. Mówił dobrze po angielsku. Jednakże wszystkie te szczególiki języka angielskiego, których nie można sprowadzić do niezmiennych, regularnych zasad, będą od czasu do czasu hamować jego umiejętności porozumiewania się tym językiem międzynarodowym.

Nie oznacza to, że nieregularny system akcentowania w angielskim jest wadliwy. Właściwie to jest to jedna z cech tworzących bogactwo rymów w angielskiej poezji i prozie. Jednak stwarza to problemy obcokrajowcom, którzy chcą się nauczyć tego języka do okazyjnego użytku jako języka pomocniczego, problemy, których esperanto zupełnie unika.

 

Rozdział 6: Wieloznaczność lub zrozumienie


La letero al prizorganto de la Edukada Servo

Via email: (se vi volas ricevi respondon)
La temo:
Atenton: ← Enskribu la vorton  ilo   , alie la letero malsendiĝos

Skribu la mesaĝon sube (ne pli ol 2048 literoj).

La nombro de literoj por uzado: 2048


La Fakgrupo de
Kemio-Fiziko-Informatiko

en la Unua Liceo Ĝeneraledukada
nomita al Kazimierz Brodziński
en Tarnowo
Str. Piłsudskiego 4
©2024 mag. Jerzy Wałaszek

La materialoj nur por edukada uzado. Ilia kopiado kaj multobligado licas
nur se oni sciigas pri la fonto kaj ne demandas monon por ili.

Bonvolu sendi demandojn al: i-lo@eduinf.waw.pl

Nia edukada servo uzas kuketojn. Se vi ne volas ricevi ilin, bloku ilin en via legilo.